متن دفاعیه

این تهفه فقیرانه را به محضر مبارک حضرت صدیقه کبرا فاظمه زهرا سلام الله علیها تقدیم می دارم که با بذل جان خود و اولاد پاکش قلم آموز بشریت شد و مشق عشق آموخت و راه شدن متعالی را نمایان ساخت و برای نجات بشریت از منجلاب جهالت و منیت و بر نشاندن بر بام بلند سیادت و سعادت توحیدی دمی نیاسود و خود را به زحمت انداخت تا درهای رحمت و مغفرت الهی را به روی انسان ها بگشاید .

این اثر گرچه لایق آن ذات اقدس و فیض مقدس نیست اما به دو دست نیاز به محضر نورانیش تقدیم می شود بدان امید که به نظرش لایق نظر گردد

بسم الله الرحمان الرحیم

الحمد الله الذی جعل الحمد مفتاحا لذکره

با عرض سلام و عرض ادب محضر مبارک اساتید بزرگوار و حضار محترم

حمد و سپاس خدایی را شایسته و سزا است که از نعمت وجود بر خوردارمان ساخت و نعمت ولایت و امامت را برای سیر مدارج تعالی و ترقی و کسب کمالات انسانی بر ما ارزانی داشت و افتخار درک حکومت صالحان و پارسیان را نصیب مان کرد و از چشمه سار علم و معرفت ، مجاهدان پیراسته از رذایل و آراسته به فضایل و کرائم انسانی وجود های تشنه را حیات دوباره بخشید .

درورد و سلام خدا بر تمام مشعل داران هدایت و معرفت و مبلغان حقیقت و معنویت در طول تاریخ بشریت به ویژه بر خاتم آنها و افضل آنها حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و اهل بیت پاک او که مصبایح الاممند و مفاتیح الکرم .

گر چه این حقیر خود را لایق برای قدر دانی و سپاس گزاری از زحمات بی منت استادان و بر نامه ریزان و دست اندرکارانی که قلم آموزم نمودند و برای تعالی و ترقی و کسب معارف نورانی قرآنی و انسانی بساط علم و معرفت گستردند نمی­داند ولی به پاس صحیفه کریمه الحمد الله الذی جعل الحمد مفتاحا لذکره و آیه شریفه و ذکّر فانّ الذکرى تنفع المؤمنین بر خود لازم می دانم به پاس تمام نعمت های که خداوند تبارک و تعالی بر این کمترین ارزانی داشته است جبهه سپاس به خاک ساید و زبان عجز و انابه گشاید

خدایا از این که توفیقم دادی تا افتخار خوشه چینی از خرمن پر خیر و برکت استادانی چون استاد بزرگوار حضرت مستطاب آیه الله ربانی گلپایگانی سپاس می گویم و بر عجز و ناتوانی خود از سپاس و قدر دانی از این همه مکرمت ها و عنایت های که در حق من روا داشته ای مذعن و معترفم.

استاد عزیزی که با تمام مشغله های فکری و علمی که داشتند این حقیر را به حضور پذیرفتند و با ارشادات و راهنمایی های دقیق علمی خود پایان نامه ام را با نام خود مزین ساختند .

و سپاس ویژه دارم از استاد ارجمند و استاد مشاورم جناب حجه الاسلام و المسلمین سلیمانی که ساعت ها فرصت های طلایی خویش را بدون منت در اختیارم نهادند و با مطالعه سطر به سطر پایان نامه بر قمیت و ارزش آن افزودند و علاوه بر راهنمایی های علمی از هدایت های معنوی و عملی خود بهرمندم ساختند.

توفیقات و تأییدات الهی را برای همه استادان عزیزم و برنامه ریزان و دست اندرکاران زحمت کش که این مائده الهی را برایم فراهم آورده اند مسئلت می نمایم

با استعانت از حضرت باری تعالی  دفاعیه خود را با ملاحظه موضوعات ذیل در سه بخش به حضورتان عرضه می دارم امید که مورد قبول واقع شود

1.       دلیل بر انتخاب موضوع

2.       پشینه و اهمیت موضوع

3.       مشکلات و موانع بر سر راه

4.       گزارش  تحقیق

5.       روش تحقیق

6.       مدت زمان تحقیق

7.       تعداد مراجعه به استادان راهنما و مشاور

8.       منابع مراجعه شده

1.       دلیل بر انتخاب موضوع اهمیت و پیشینه آن

به خاطر دارم در کلاس درسی که با موضوع ایمان از نگاه متکلمان اسلامی در محضر مبارک استاد ارجمندم حاج آقا ربانی گلپایگانی بودم ایشان در بحث رابطه علم و ایمان از نگاه متکلمان به چند دیدگاه اشاره فرمودند و با تشخیص ضرورت بحث در خواست تدوین پایان نامه از طلاب محترم در کلاس داشتند به یاد دارم  آن روز تنها مرجعی که برای ملاحظه این بحث مطرح فرمودند مقاله چند برگی بود که توسط جناب آقای مصطفی محمدی بختیاری در مجله تخصصی کلام اسلامی چاپ شده بود با توجه به این که  بنده توفیق داشتم کلاس های ایشان را مکتوب می کردم و نگارش ایمان از نگاه متکلمان از سوی و وجود اختلاف دیدگاه ها در بین متکلمین اسلامی بر علاقه و دغدغه ام افزود که در این موضوع تحقیق کنم به سؤالاتی مانند آیا ایمانی که ما داریم همان ایمانی است که خدا و پیامبر از ما خواسته است ؟ و برای به دست آوردن ایمان حقیقی چه باید کرد ؟ کدام ایمان با کدام روش به دست آمده حق است ؟ آیا به گفته بزرگانمان اکتفاء کنیم و یا به همان ایمان ظنی خود بسنده کنیم و یا بدنبال کسب برهان بر آییم و این دغدغه ها بود که مرا وادار کرد تا در این زمینه به کلمات ائمه علیهم السلام مراجعه کنم و به همت چند تن از دوستان توفیق نصیب مان شد تا  روایات نورانی اهل بیت علیهم السلام را در جوامع روایی شیعه تحت عنوان « ایمان چیست و مؤمن کیست » را که بیش از 2 هزار روایت بود جمع آوری نماییم این ورود مبارک به این بحث ، مرا بر آن داشت تا خدمت استاد عزیزم تدوین پایان نامه با عنوان جایگاه معرفت در ایمان دینی را پیشنهاد نمایم و ایشان علاوه بر قبول اصل موضوع عنایت ویژه ای نموده و راهنمایی موضوع را بعهده گرفتند همین مقال کوتاه بیانگر پشینه و اهمیت بحث را نشان می دهد کلامی بزرگی چون استاد ربانی که عمر مبارک خود را در پای مباحث کلامی هزینه نموده اند و سالها موضوعات مختلف کلامی را تدریس نموده اند وقتی پیشنهاد تدوین پایان نامه ای با موضوع جایگاه علم در ایمان دینی را مطرح می فرماید معلوم می شود کتابی که نظرات مختلف کلامی را در این موضوع جمع آوردی کرده باشد وجود نداشته است .علاوه بر آن در اهمیت این موضوع همین بس که هر کسی دغدغه ایمانی دارد و موجه سازی ایمان را ضروری می داند نا چار است به این موضوع بپردازد و در بین دیدگاه های مختلف نظر صائب را بر گزیند .

اگر چه قابل توجهی از علمایی اسلامی از مذاهب مختلف فکری و مذهبی در مباحث کلامی غور کرده و به موضوعات کلامی پرداخته اند و در مسائل کلامی کتاب های گوناگونی به منصه ظهور رسانده اند اما نه تنها کتابی که به موضوع رابطه علم و ایمان اختصاص داشته باشد ودیدگاه های مختلف را در آن جمع نموده باشد یافت نشد بلکه از کتب قدما و منابع اصیل کتابی نیافتم حتی فصلی را به این موضوع اختصاص داده باشند جز در موارد معدود و محدود مانند فرائد الاصول شیخ اعظم انصاری که خیلی مختصر و با اشاره از کنارش رد می شود .

2. مشکلات و موانع

همان گونه که استحضار دارید هر تحقیق و پژوهش علمی نیازمند بستر ها و زمینه های خاصی است که علاوه بر آرامش فکری و فراهم بودن امکانات ، فراغ بال لازم دارد که متأسفانه یا خوشبختانه همزمان با تدوین پایان نامه توفیق حضور در قم از ما سلب شد و بعد از مدت طولانی همجواری با حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها و انس و الفت با شهر علم و معرفت به ناچار باید بار سفر به دیار غربت خویش می بستیم و داغ هجرت را تحمل می نمودیم . پایان غم انگیز حضور در قم و آغاز پر مشغله در قزوین و نا آشنایی با روش تدوین پایان نامه عواملی بودند که فرصت نگارش و تدوین پایان نامه را با مشکلات عدیده ای مواجه ساخت دوری از استاد راهنما و مشاور از یک سو و مسؤلیت های علمی و فرهنگی در استان از سوی دیگر هزینه مادی و معنوی تدوین پایان نامه را به مراتب بالا برد ، گاهی ساعت ها تلاش تحقیقی به خاطر عدم امکان ارایه حضوری پایان نامه به استاد به علت دوری راه و مشغله های کاری به هدر می رفت و گاهی برای کسب نظر استاد محترم پایان نامه به محضرشان ارسال می شد و به علت مشغله کاری و مأموریت های تبلیغی و مسافرت های علمی و عوامل دیگر رفت و برگشت پایان نامه گاهی جندین ماه به طول می انجامید به گونه ای که قرار گرفتن در فضای تدوین نیازمند کاوش و تحقیق مجدد می شد که در طول مدت تدوین سه مرتبه تجدید نظر کلی شد که همین امر زمان تدوین را به تأخیر می انداخت .

از سوی دیگر دقت نظر استاد راهنما و مشاورم بر انجام درست پایان نامه و دغدغه های شخصی خودم بر انجام اثر قابل تقدیم در عرصه علم و معرفت موجب می شد که فعالیت ها انجام شده مورد بازنگری مجدد قرار گیرد و به یاد دارم که برای بازنگری یک فصل که استاد ارجمند ایراداتی گرفته بودند بیش از 300 ساعت وقت گذاشتم که نتیجه آن تغییر در ساختار آن فصل شد که ساعت ها وقت برای آن هزینه شده بود .

3.گزارشی از پایان نامه

تهیه و تنظیم این پایان نامه که چهار سال طول کشیده است بعد از 7و 8 مرتبه مراجعه به استاد راهنما و مشاور و اختصاص صد ها ساعت وقت ویژه و ملاحظه صدها جلد کتاب اعم از کتاب های در دسترس و نرم افزار علوم اسلامی مانند کلام اسلامی ، اهل البیت ، جامع التفاسیر ، الشامله و جامع الفقه ، اصول و ... و جستجو و ملاحظه هزاران صفحه با عناوین مختلف مانند اصول دین ، اعتقادات ، ایمان ، معرفت واجب تعالی ، وجوب نظر ، و  تقلید و ظن ... و استفاده مستقیم بیش از 300 جلد منبع دست اول و یا دوم  به حول و قوه الهی و راهنمای و مشاوره اساتید بزرگوار پایان نامه در 5 فصل و یک خاتمه و در 136 صفحه تدوین یافته است که به  فعالیت های انجام شده در هر فصل اشاره مختصری می شود

فصل اول به تعاریف و کلیات اختصاص یافته است ، در این فصل سعی شده است تمام واژگان مرتبط با موضوع از قبیل دین ، ایمان ، اصول دین ، علم و معرفت ، تقلید و ظن و ...  به لحاظ لغوی و اصطلاحی تبین و توضیح داده شود و اگر نیاز به بررسی و موضع گیری بوده است نظرات لازم ابراز شده است این فصل در 22 صفحه تنظیم شده است .

در  فصل دوم که مربوط به رابطه ایمان و تقلید است سعی شده  با مراجعه به منابع دست اول و ملاحظه بیش 200 جلد کتاب کلامی و فقهی و اصولی و حدیثی و تفسیری دیدگاه های مطرح شده در خصوص رابطه ایمان و تقلید تحقیق شود که بعد از بررسی جامع به  چهار دیدگاه عمده در این مورد دست یافتم که  عبارتند از :

1.       تقلید در اصول دین مطلقا جایز نیست .

2.       تقلید در اصول دین واجب است. 

3.       تقلید در اصول دین  به طور مطلق جایز است .

4.       تقلید  در اصول دین در صورتی جایز است که فرد قدرت بر علم نداشته باشد .

که بعد از تبین و بررسی دلایل هر یک از دیدگاه ها و ابطال دیدگاه وجوب انگاران و قائلان به جواز مطلق و نقد قائلان به عدم جواز مطلق با استفاده از آیات و روایات و عقل و با تکفیک عالم ثبوت و عالم اثبات این نظریه تقویت شد که طبق قواعد اولی وظیفه اصلی کسب ایمان و معرفت صد در صدی است و در صورت نا توانی از کسب معرفت یقینی به دلیل لا یکلف الله الا وسعها و لیس للانسان الا  ما سعی  وظیفه رجوع به صاحبان نظران و اهل فن در آن رشته است .این فصل در 23 صفحه تنظیم شده است .

در فصل سوم موضوع رابطه بین ایمان و ظن تحقیق و پژوهش شده است و در 24 صفحه تنظیم شده است و بیش از 100 کتاب مورد ملاحظه قرار گرفته است و قریب به 40 منبع معتبر مورد استفاده قرار گرفته است و حاصل تحقیق در این موضوع دست یابی به 5 دیدگاه بود که عبارتنداز :

1.       ایمان حاصل از ظن به طور مطلق ( نظری و تقلیدی ) جایز نیست .

2.       ایمان حاصل از ظن مطلقا جایز است .

3.       ایمان ظنی حاصل از نظر در اصول دین جایز است.

4.        ظن مستفاد از اخبار آحاد در ایمان دینی کفایت می­کند .

5.       در اصل اصول دین ایمان یقینی لازم است ولی در فروع آن مانند کیفیت معاد ، عصمت و .. ایمان ظنی هم کفایت می­کند .

بعد از تحلیل و بررسی و نقد آراء و نظرات در خصوص جایگاه ظن در امور اعتقادی و اعتراف و اذعان بر منقح نبودن آن در کتب علمای اسلام مختار ما آن بود که قول حق آن است که ظن اعم از تقلیدی و استدلالی و قیاسی و استحسانی در قلمرو اعتقادات دینی طبق قواعد اولی و در مرحله ثبوت به حکم عقل ارزش و اعتباری ندارند چون بر طبق موازین عقل حق شناس و نقل بر خوردار از عصمت گام نهادن در وادیی که با سر نوشت و حیات حقیقی انسان سر و کار دارد و سعادت و کمال ابدی و اخروی او در گرو آن است بدون چراغ علم و یقین فرجامی جز تباهی و سیاه بختی نخواهد داشت و لذا بر ره پویان معارف دینی و اصول ایمانی لازم است اعتقادات خود را بر پایه های محکم و متقن عقلی و نقلی استوار سازند و از هر گونه اعتقادات ظنی پرهیز نمایند و در صورت عدم دسترسی به براهین بی خلل عقلی و نقلی افراد موظف اند طبق قواعد ثانوی و در مرحله اثبات بر طبق یافته های اعتقادی ظنی عمل نمایند .

فصل چهارم به بحث رابطه جایگاه معرفت در ایمان دینی که موضوع اصلی پایان  نامه است پرداخته شده است در این فصل بیش چند صد ساعت وقت گذاشته شده و بیش از 50 منبع معتبر مورد استفاده قرار گرفته و در 32 صحفه تنظیم شده است که در آغاز فصل به سه مطلب مهم مقدماتی که که هر یک در خور تدوین یک مقاله مستقل است اشاره شده است و به دو دیدگاه مهم که عبارتنداز :

1.       معرفت حاصل از نظر و استدلال عقلی

2.       معرفت حاصل از نظر با استدلال نقلی

مورد تجزیه تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است و  بعد از تحلیل و بررسی ها معلوم شد که وجوب نظر عقلی است و وجوب سمعی آن به دلیل دوری بودن باطل است و به فرض قبول این که تنها راه شناخت حقیقی معارف دینی ، نظر عقلی باشد همانطور که در سابق بیان شد وجوب آن برای همگان اول کلام است و به دلیل عقلی و نقلی معلوم شد که تکالیف بر محور استعداد و توان افراد توزیع می­شود و هر کس موظف است به قدری که از قدرت عقلی بر خوردار است معارف دینی خود را مستدل و برهانی کند و در صورت عدم قدرت وظیفه اش مراجعه به اهل فن و کارشناسان دینی است .

و در نهایت فصل پنجم به رابطه ایمان و شک اختصاص یافته است این فصل گر چه به لحاظ منطقی از موضوع اصلی بحث خارج است اما به جهت این که برخی قائل به رابطه لزومی بین شک و ایمان هستند و یقین را منافی با ایمان می دانند به این بحث هم در حد وسع پرداخته شده است این فصل به جهت نا آشنایی با متون منابع دست اول که به طور عمده به زبان های خارجی نوشته شده اند چون خاستگاه بحث مغرب زمین بوده است و از سوی دیگر دسترسی نداشتن به منابع ترجمه شده موجب شد آنگونه که لازم بود در فصل پژوهش شود انجام نشده است در این فصل که 25 صفحه تنظیم شده بعد از اشاره اجمالی به خاستگاه بحث و علل و عوامل پیدایش نظریه ، دیدگاه های مختلفی ابراز شده است که عمده آنها سه دیدگاه است که عبارتند از :

1. رابطه معاندانه و خصمانه  .

2. رابطه سازگارانه و مسالمت آمیز

3.رابطه دوستانه و معاضدانه

با استناد به آیات و روایات و نگاه عقلی به بحث رابطه معاندانه و خصمانه بین شک و ایمان اثبات شده و دو دیدگاه دیگر ابطال شده است .

4.امتیازات و ویژگی ها تحقیق

1.     ساختار منطقی بحث که از تقلید و ظن به علم پرداخته شده است

2.     اکثر دیدگاه های علمای اسلامی از فرق و مذاهب مختلف اسلامی همراه با دلایل و مستندات آنها جمع آوری شده است

3.     در هر فصلی سعی شده است برای هر دیدگاه افرادی از قائلان معرفی شود و بعد دلایل آنها به تفکیک هر دیدگاه جداگانه تحلیل و بررسی شود

4.     کلمه به کلمه آن جز آیات و روایات به صورت مستقیم تایپ شده است و مطلبی نبوده که از کتابی کپی برداری شود .

5.     در موارد مختلف برای یک دلیل و مدعا به منابع متعددی ارجاع داده شده است

6.     مستند سازی مطالب به منابع دست اول

7.     سعی شده است مطالب به صورت سلیس و روان بیان شود

8.     سعی شده است ضوابط نگارش پایان نامه مراعات شود

در پایان ضمن تقدیر و تشکر دوباره از حضار محترم و اساتید و بزرگان

این تهفه فقیرانه را به محضر  مبارک حضرت صدیقه کبرا فاظمه زهرا سلام الله علیها   تقدیم می دارم که  با بذل  جان  خود و اولاد  پاکش قلم آموز بشریت شد  و مشق  عشق آموخت  و راه شدن متعالی را نمایان ساخت  و برای نجات بشریت از منجلاب جهالت و منیت و بر نشاندن بر بام بلند سیادت و سعادت   توحیدی دمی نیاسود و خود را به زحمت انداخت تا درهای رحمت  و مغفرت  الهی را به روی  انسان ها  بگشاید    .

این اثر گرچه لایق آن ذات اقدس و فیض مقدس نیست اما به دو دست نیاز به محضر نورانیش تقدیم می شود  بدان امید که  به نظرش  لایق نظر گردد

و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین

اللهم صل علی محمد وآل محمد و عجل لولیک الفرج