اهل یقین

عصمت علمی ائمه علیهم السلام ادعا یا حقیقت ؟

 

کلیات امام شناسی

1.    اهمیت و جایگاه امام شناسی

2.    امکان امام شناسی 

3.    روش شناسی  امام شناسی 

4.    گونه شناسی  امام شناسی

5.   پیش نیاز های امام شناسی

6.   قلمرو امام شناسی

1. اهمیت و ضرورت امام شناسی

1.        اهمیت امام شناسی از نگاه عقل

2.        اهمیت امام شناسی از نگاه قرآن

3.        اهمیت امام شناسی از نگاه روایات

2ـ 1 . اهمیت امام شناسی از نگاه عقل نظری

1. بدون شک و تردید تمام دارای شخصیتی و ارزشی انسان به دانایی و علم و معرفت است و این معرفت حوزه بسیار گسترده ای دارد که شناخت آن امر بس دشوار است و انسان به لحاظ فطرت و ذات به دنبال راه یابی به انفع است و دست یابی به انفع بدون معیار و میزان قابل وصول نیست و امام میزان  در حوزه علوم حصولی

2. بخشی از حقیقت وجودی انسان مکاشفات و یافته های شهودی و عرفانی انسان است برای این که ما بدانیم کدام یافته شهودی حق است و کدام نا حق نیازمند معیار و میزان هستیم آن معیار و میزان  در حوزه یافته های حضوری  امام است

بنابر این به جهت دست یابی به معیار و میزان در حوزه علم حصولی و حضوری انسان نیازمند امام هستیم که خودش راه رفته و راه بلد  باشد .

اهمیت امام شناسی از نگاه عقل عمل

1. بدون شک انسان برای پیمودن راه های پر پیچ و خم در عرصه های مختلف انسانی از قبیل سیاست ، اقتصاد ، فرهنگ و اجتماع و ... نیازمند الگوی رفتاری است که توانسته باشد طرح موفقی ارایه نماید و امام آن حقیقت همیشه جاویدی است که می تواند بشر را به بام سعادت و فلاح راهنمایی نماید

2ـ1. اهمیت امام شناسی از نگاه قرآن ( در حوزه علم و نظر )

1. مخاطب اصلی یا ایها الذین آمنوا هستند ایمان یعنی الکاملین فی قوه النظریه

علی بن إبراهیم، قال: حدثنا محمد بن جعفر، قال: حدثنا یحیى بن زکریا، عن علی بن حسان، عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، فی قوله تعالى: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ، فقال: «استثنى أهل صفوته من خلقه حیث قال: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا یقول: آمنوا بولایة أمیر المؤمنین (علیه السلام): وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ من بعدهم و ذراریهم و من خلفوا، أی بالولایة وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ أی وصلوا أهلهم بالولایة و تواصوا بها و صبروا علیها»

2. ائمه علیهم السلام راسخان در علم اند  

 هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ (7َ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ‏: «أمیر المؤمنین و الأئمة (علیهم السلام)»

1598/ [3] عن أبی عبد الله (علیه السلام) قال: «نحن الراسخون فی العلم، و نحن نعلم تأویله».

1599/ [4] عن أحدهما (علیهما السلام) فی قول الله عز و جل: وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ: «فرسول الله أفضل الراسخین فی العلم، قد علمه الله عز و جل جمیع ما أنزل علیه من التنزیل و التأویل، و ما کان الله لینزل علیه شیئا لم یعلمه تأویله، و أوصیاؤه من بعده یعلمونه کل .

قال أبو عبد الله (علیه السلام): «نحن قوم فرض الله عز و جل طاعتنا، لنا الأنفال و لنا صفو المال، و نحن الراسخون فی العلم»

3. صدیقین اند که به دستور کونوا مع الصادقین ملازمت با آنها واجب است

وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحیمِ المجادله 19

(فضائل الشیعة): عن جعفر بن محمد، عن أبیه، عن جده (علیهم السلام)، قال: «قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): إذا کان یوم القیامة یؤتى بأقوام على منابر من نور، تتلألأ وجوههم کالقمر لیلة البدر، یغبطهم الأولون و الآخرون، ثم سکت، ثم أعاد الکلام ثلاثا. فقال عمر بن الخطاب: بأبی أنت و أمی، هم الشهداء؟ قال: هم الشهداء، و لیس هم الشهداء الذین تظنون؟ قال: هم الأنبیاء؟ قال: هم الأنبیاء، و لیس هم الأنبیاء الذین تظنون؟ قال: هم الأوصیاء؟ قال: هم الأوصیاء، و لیس هم الأوصیاء الذین تظنون، قال: فمن أهل السماء أو من أهل الأرض؟ قال: هم [من‏] أهل الأرض، قال: فأخبرنی من هم؟ قال: فأومأ بیده إلى علی (علیه السلام)، فقال: هذا و شیعته، ما یبغضه من قریش إلا سفاحی، و لا من الأنصار إلا یهودی، و لا من العرب إلا دعی، و لا من سائر الناس إلا شقی، یا عمر کذب من زعم أنه یحبنی و یبغض هذا»

قال: [رسول الله (صلى الله علیه و آله)]: «صدیق هذه الأمة علی بن أبی طالب، و هو الصدیق الأکبر و الفاروق الأعظم» البرهان ج 5 ص 294

4. ائمه علیهم السلام صاحبان حکمت اند

البقرة : 269   یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ

1489/ [1] الکافی ـ  عن أبی عبد الله (علیه السلام)، فی قول الله عز و جل وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً. فقال: طاعة الله، و معرفة الإمام».

1490/ [2]- الکافی ـ أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: سمعته یقول: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً. قال: «معرفة الإمام، و اجتناب الکبائر التی أوجب الله علیها النار».

1491/ [3]- الکافی ـ سألت أبا عبد الله عن قول الله عز و جل: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً. قال: «هی طاعة الله، و معرفة الإمام «1» (علیه السلام)».

1492/ [4]- الکافی ـ قال: سألته عن قول الله تعالى: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً. قال: «هی طاعة الله، و معرفة الإمام».

1493/ [5]- الکافی ـ قال: سمعت أبا جعفر (علیه السلام) یقول: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً قال: «المعرفة».

امام شناسی از منظر قرآن ( در حوزه رفتار و عمل)

1. ائمه علیهم السلام اسوه و الگوی انسانی اند ـ به حکم  لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه و امام علی علیه السلام به حکم آیه مباهله نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است پس امام علی علیه السلام اسوه است .

2.  به حکم آیه تطهیر ائمه علیهم السلام از هر گونه رجس و پلیدی طهارت دارند.

3. به حکم آیه و جعلنا للمتقین اماما ائمه علیهم السلام امامت بر متقین دارند .

2. امکان شناخت ائمه علیهم السلام

بدون شک و تردید شناخت ائمه علیهم السلام امتناع ذاتی ندارد چرا که ائمه علیهم السلام نسبت به همدیگر معرفت داشته اند  و اگر امتناع ذاتی داشته باشد برای احدی شناخت امام ممکن نخواهد بود بنابر این شناخت ائمه علیهم السلام امکان ذاتی دارد و لکن آنچه محل بحث است این است که آیا امکان وقوعی نسبت به همه افراد دارد یا امکان وقوعی ندارد ؟

برای این که بدانیم شناخت ائمه علیهم السلام امکان وقوعی نسبت به افراد مختلف دارد یا ندارد سزاوار است قبل از ورود به آن معلوم شود که شناخت یعنی چه و بعد بررسی شود که شناخت ائمه امکان دارد یا ندارد .

در یک تقسیم بندی علم و شناخت را به شناخت حصولی و حضوری و هر یک از این دو را به تفصیلی و اجمالی تقسیم می کنند

اگر مراد از شناخت حصولی شناخت تاریخی امام باشد به این معنی که پدر ومادر او چه کسانی بوده اند و کجا زیسته و چه کاری انجام داده اند و یاران و شاگردانشان چه کسانی بوده اند و به تعبیر دیگر شناخت زیست شناسانه امام منظور باشد نه تنها ممکن است بلکه واقع هم شده است و کتابهای مختلفی که در مورد زندگی نامه ائمه علیهم السلام نوشته اند و اگر مراد از شناخت امام شناخت حالات روحی و روانی و خصوصیات و ویژگی ها آنها باشد به تعبیر دیگر روان شناسی یا رفتار و شخصیت شناسی باشد همان گونه که نسبت به دانشمندان و علماء چنین شناختی حاصل می شود این هم امری مقدور و ممکن است .

اگر مراد از شناخت هستی شناسانه امام باشد و آن هم شناخت تفصیلی چنین شناختی نه تنها نسبت به امام شاید برای هیچ موجودی از موجودات عالم برای غیر معصوم و یا افرادی بار نیافته به حریم قدسی و ملکوتی هم مقدور نباشد چون تمام موجودات جلوه از جلوات حضرت احدیت اند و آیینه ای از حقیقت اند و شناخت تفصیلی موجودات مستلزم شناخت اوست و شناخت او از برای غیر احدی از افراد نا ممکن است و لکن شناخت حصولی امام به جهت آثار وجودی آن ذوات نوریه به شناخت اجمالی میسور و مقدور بشری است و با به دست آوردن مقیاس های کوچک می توان به شناخت برتر راه پیدا کرد و لکن شناخت تفصیلی میسور و مقدور نیست چون لازمه شناخت تفصیلی شناخت تمام جهات و حیثیات وجودی امام است و چون شأن امام شأن خلافت و ولایت الهی است و مظهر اسماء و صفات الهیه است و کسی که مظهر اتم و اکمل اسماء و صفات الهی است و به عقول قاصر و گرفتار شهوت و غضب قابل شناخت نخواهد بود

و از سوی دیگر شناخت به علم حضوری تفصیلی امام هم امکان پذیر نیست چون لازمه علم حضوری تفصیلی احاطه و اشراف است و کسی که در رتبه و درجه و شرافت مرتبه ای پایین تر دارد نمی تواند بر کسی که از خود برتر و والاتر است اشراف و احاطه پیدا کند و لکن علم حضوری اجمالی در اثر تقوی و طهارت قابل وصول است همان گونه که حقیقت قرآن صامت به شناخت علم حصولی اجمالی قابل وصول و دست یابی و علم تفصیلی حصولی به آن نیازمند لایمسه الا المتطهرون است کسی که به طهارت علمی و عملی راه نیابد نمی تواند شناخت تفصیلی به قرآن حاصل نماید در مورد قرآن ناطق هم که امام است سخن همین گونه است و همان گونه که در اثر طهارت و تقوی می توان علم حضوری اجمالی به قرآن پیدا کرد علم حضوری اجمالی به امام هم می توان یافت و لکن شناخت تفصیلی امام به علم حضوری امکان پذیر نخواهد بود .

3. عدم امکان امام شناسی از زبان امام

امام رضا علیه السلام در تبین و تعریف امام می فرماید :

الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ مَخْصُوصٌ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ مِنْهُ لَهُ وَ لَا اکْتِسَابٍ بَلِ اخْتِصَاصٌ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ أَوْ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ خَسَأَتِ الْعُیُونُ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَحَیَّرَتِ الْحُکَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ وَ عَیِیَتِ الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ وَ أَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِیرِ وَ کَیْفَ یُوصَفُ بِکُلِّهِ أَوْ یُنْعَتُ بِکُنْهِهِ أَوْ یُفْهَمُ شَیْ‏ءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ یُوجَدُ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُغْنِی غِنَاهُ لَا کَیْفَ وَ أَنَّى وَ هُوَ بِحَیْثُ النَّجْمِ مِنْ یَدِ الْمُتَنَاوِلِینَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَیْنَ یُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ تَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِکَ یُوجَدُ فِی غَیْرِ آلِ الرَّسُولِ مُحَمَّدٍ ص کَذَبَتْهُمْ وَ اللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْأَبَاطِیلَ فَارْتَقَوْا مُرْتَقاً صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِیضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامِ بِعُقُولٍ حَائِرَةٍ بَائِرَةٍ نَاقِصَةٍ وَ آرَاءٍ مُضِلَّةٍ فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ وَ لَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَ قَالُوا إِفْکاً وَ ضَلُّوا ضَلَالًا بَعِیداً وَ وَقَعُوا فِی الْحَیْرَةِ إِذْ تَرَکُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِیرَةٍ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَى اخْتِیَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ یُنَادِیهِمْ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالى‏ عَمَّا یُشْرِکُون[1]. امام یگانه زمانه خویش است و احدی به او نزدیک نیست و معادلی در عالم ندارد و بدل و جایگزینی ندارد و مثل و نظیر برای او نمی توان یافت .

4.  مراد از معرفت ائمه چه معرفتی است

1.    معرفت اهل بیت علیهم السلام از منظرهای مختلف و از جهات و زوایایی متعددی می تواند انجام گیرد که به مواردی اشاره می شود

الف . اهل بیت از منظر قرآن

ب . اهل بیت از منظر روایات

ج . اهل بیت از منظر  ادعیه و زیارات

2.    نگاه به زندگی فردی و اجتماعی ائمه علیهم السلام با رویکرد های مختلف قابل مطالعه و بررسی می باشد که به چند گونه از  شناخت ائمه علیهم السلام اشاره می شود :

الف . نگاه جامعه شناسانه

ب . نگاه روان شناسانه

ج . نگاه رفتار گروانه

د . نگاه فیلسوفانه

ه . نگاه عارفانه

ی. نگاه تاریخی

و . ....

3.    مراد از معرفت اهل بیت علیهم السلام در این مقاله صرف شناخت شناسنامه ای و یا بیان تاریخ زندگی آنها و بیان خصوصیات اخلاقی آنها نیست بلکه معرفتی تحلیلی و ترکیبی است که موجب اذعان و اعتراف به عظمت و جایگاه رفیع آنها بشود به گونه ای که منجر به محبت و مودتی شود که  خضوع و خشوع و کرنش را به همراه داشته باشد  .

5. روش شناسی در امام شناسی

ائمه علیهم السلام از دو جهت می تواند مورد مطالعه معرفت شناسانه قرار گیرد که بدان اشاره می شود :

الف . شناخت از حیث بینش و دانش ( در این شناخت شخص سعی می کند از طریق آثار مکتوب و احادیث وادعیه رسیده از امامان به امام شناسی راه یابد و افکار و اندیشه های آنها مورد تحقیق ومطالعه قرار دهد در نوع نگاه است که تفاوت امام از سایر اندیشمندان و دانشمندان معلوم می شود و علو و برتری امام خود را به نمایش می گذارد .)

ب.  شناخت از حیث گرانش وگرایش ( در این روش شخص محقق با بررسی سیره و روش اخلاقی و رفتاری امامان به دنبال دست یابی به شاخصه و معیار های اصلی و ویژگی ها آنها است و با نگاه رفتار شناسانه به موضوعاتی مانند  صبر، شجاعت ، ایثار ، محبت ، تزکیه نفس ، ایمان ، تقوی و ...سعی می کند ریشه های رفتاری را شناسایی کند در این گونه روش است جایگاه اسوه و الگو بودن امام و برتری او بر افراد دیگر نمایان و آشکار می گردد)

اهمیت روش شناسی

یکی از مسائل مهم در شناخت حقایق عالم هستی روش شناسی است و چه بسا بی توجهی به این نکته بسیاری را گرفتار مغالطات و خطاهای بزرگ کند و نه تنها از رسیدن به مقصود باز دارد بلکه او را در گمراهی و باتلاقی فرو برد که راه نجات نداشته باشد و لذا قبل از ورود در هر رشته علمی و تحقیقی باید روش کاوش مشخص شود تا راه برای داوری و فهم مطالب آسان گردد و لذا در بحث معرفت اهل بیت علیهم السلام روش شنای اهمیت دو چندان دارد قبل از ورود به روش شناسی در امام شناسی لازم است یک نگاه اجمالی به روش شناسی داشته باشیم

تعریف روش شناسی

«روش­شناسی» یا«متدلوژی» عبارتست از: «شناخت روش­های علوم یا علم روش» و «دانشی که درباره­ی روش­های مناسب تحقیق و اثبات علوم مختلف» به بحث و تحقیق می­پردازد.

تعریف­های گوناگونی نقل شده که از آن جمله است:

الف. «روش» عبارتست از مجموع طریقه­هایی که برای کشف حقیقت یا اثبات آن به کار می­رود.

ب. «روش» طریقی است که برای حل یک مسأله به منظور رسیدن به یک نتیجه­ی ارزنده در پیش گرفته می­شود.

ج. مراد از واژه­ی «متد» که به معنی دقیق «در پیش گرفتن راهی» است یعنی؛ معین­کردن­ گام­هایی­که­ برای رسیدن به هدفی می­باید با نظم خاص برداشت.

د. «روش» مجموعه­ی اقدامات و اِعمال اصول و قوانینی است که برای تحقیق علمی انجام می­گیرد.

 از مجموع این تعاریف به دست می­آید که «روش»، به هر راهی گفته نمی­شود، و با بی­نظمی و بی­هدفی سخت در ستیز است. بنابراین «روش» افزون بر دربرداشتن طریقه­ی خاص و منظم، باید دارای غایت و هدفی باشد که بشر بتواند به وسیله­ی آن به حقیقت دست پیدا کند. از همین رو هدف از انتخاب «روش»، بهبود عملیات مربوط به تحقیق و تدقیق در مسایل و جریاناتی است که به گونه­ای مربوط به تحقیق بوده، و اظهار نظر شایسته و داوری صحیح را در موارد تحقیق میسر می­سازد.

گونه شناسی روش شناسی

برای شناخت حقایق عالم هستی از روش های مختلفی استفاده می شود که به مواردی اشاره می شود :

الف. روش تجربی ـ علوم تجربی ، مهندسی ، فنی و ....

ب. روش برهانی ( برهان لمی و انی و تلازمی )  ـ مانند فلسفه ـ منطق ـ ریاضی ـ عرفان نظری و ...

ج. روش عرفانی ـ مانند علم اخلاق عملی ـ تجربه باطنی

د. روش وحیانی ( قرآنی و روایی )

     باید توجه داشت بعضی از حقایق را می شود به شیوه ها و روش های مختلف مورد شناسایی قرار داد

روش پیشروی ما در معرفت ائمه علیهم السلام بهره گیری از یک روش ترکیبی است یعنی از عقل و نقل و تجربه و در بعضی موارد یافته های عرفانی برای شناخت ائمه علیهم السلام بهره گرفته می شود .

6. راه های شناخت حقایق عالم

1. شناخت لمی

برای شناخت برهانی حقایق عالم هستی دو راه کلی وجود دارد راه اول  شناخت لمی است که از طریق شناخت علت آفریننده ، معلول  شناخته می شود البته در صورتی که  شناخت علت مقدور و ممکن باشد چنین شناختی اگر حاصل شود انسان را به یقین منطقی می رساند چون معلول مخلوق و فعل ، آفریننده است و شناخت آفریننده در حقیقت شناخت فعل اوست چون فعل از فاعل جدا نیست اگر چه دو حقیقت اند و لکن فعل تراوش و رقیقه  فاعل است فعل از هر وصف کمالی بر خوردار باشد فاعل او که معطی  او است از آن کمال بر خوردار خواهد بود پس شناخت فاعل شناخت فعل است البته پیمودن چنین راهی برای بشری که به معدن حقیقت اتصال پیدا نکرده است و علوم خود را از سر چشمه صاف و زلال به دست نیاورده است در هیچ حوزه از حوزه های وجودی عالم هستی امکان ندارد . تبین این حقیقت مقال و مجال خاص خود را می طلبد .

2. شناخت أنی

راه دوم شناخت معلول از طریق مطالعه آثار و افعال خود معلول است یعنی وقتی ما با روش های خاصی که برای شناخت افعال و آثار وجود دارد به مطالعه و تحقیق در آثار و افعال یک موجود می پردازیم بعد از شناخت آثار به حقیقت وجودی آن شئی در حد همان آثار پی می بریم این شیوه پژوهش و کاوش اگر چه مفید یقین است و لکن به خاطر محدودیت های که دارد نمی تواند ما را به شناخت حقیقی از تمام حوزه های وجودی علت برساند چون فعل و اثر خارجی تمام حقیقت فاعل را به نمایش نمی گذارد بلکه بخشی از کمالات وجودی او را نشان می دهد  بنابر این شناخت فاعل از راه فعل اگر چه مفید یقین است و لکن در حد و مرتبه  فعل ، فاعل را می شناساند نه در حد و مرتبه وجودی خود فاعل .

و لذا اگر در شناخت ائمه اطهار علیهم السلام برهان عقلی اقامه شود بمعنای شناخت لمی نخواهد بود بلکه شناخت از طریق آثار و افعال و خصوصیات اخلاقی آنها خواهد بود .

7. پیش نیاز های امام شناسی

بدون شک امام شناسی به مبادی ومبانی تصوری و تصدیقی نیازمند است که تا آن مبانی و پیش نیازها شناخته نشوند امام شناسی ابتر خواهد بود حقایق مانند خدا شناسی و نبوت شناسی و فرجام شناسی و انسان شناسی از عمده پیش نیازهای بحث امام شناسی است و لذا در دعای معروف « اللهم عرفنی نفسک فأنک ان لم تعرفنی نفسک لم اعرف نبیک اللهم عرفنی نبیک و انک ان لم تعرفنی نبیک لم اعرف حجتک و انک ان لم تعرفنی حجتک ضللت عن دینی ». [2] خدا شناسی و نبوت شناسی پیش نیاز برای شناخت امام مطرح شده است و از سوی دیگر در احادیث وارده شده است که ـ من عرفه نفسه فقد عرف ربه ـ از این دست از احادیث استفاده می شود که یکی از پایه ها مهم و اساسی برای معرفت ائمه علیهم السلام انسان شناسی است که بدون شناخت انسان جایگاه و عظمت و رفعت ائمه علیهم السلام قابل فهم نخواهد بود و لذا قبل از ورود به امام شناسی نکاتی در مورد انسان شناسی به عنوان مقدمه برای ورود به امام شناسی بیان می شود .

8. انسان شناسی پایه برای معرفت ائمه علیهم السلام

1. انسان جامع ماده و معنی است

انسان با توجه به این که  جامع ماده و معنی است و از دو ساحت وجودی ؛ جسم و روح بر خوردار است و لذا کار کردها و آثار مختلف به لحاظ فردی و اجتماعی دارد و برای شناخت انسان در ساحت های مختلف وجودی او علوم مختلفی مانند معرفت شناسی و جامعه شناسی و روان شناسی و علوم تربیتی و ... سامان یافته است و لذا نگاه تک بعدی به انسان و مطالعه او از منظر واحد نباید ما را از ابعاد دیگرش غافل کند و یافته های علمی جزئ و بخشی را نباید به تمام حوزه های وجودی انسان سرایت داد هر اثری فقط در محدوده ی وجودی خودش فاعل را نشان می دهد نه بیشتر و فلذا اگر نگاه جامعه شناسانه یا رفتار گروانه و ... نسبت به ائمه اطهار علیهم السلام داشته باشیم نباید از ابعاد مختلف وجودی آنها ما را غافل کند .

2. انسان بلحاظ بعد جسمانی و حیوانی بالقوه به لحاظ انسانی بالقوه است

انسان از آن جهت که از دو ساحت معنی و ماده بر خوردار است احکام و دستورات  ویژه و خاصی را دارد انسان از آن جهت که موجود مادی است  از حیات حیوانی بر خوردار است از این جهت که موجود بالفعلی است و حالت بالقوه ندارد ـــ مراد و منظور ما از بالفعل بودن هدایت تکوینی داشتن است ـ یعنی همانطور که سایر حیوانات از هدایت تکوینی بر خور دارند و برای تأمین مصالح زندگی مادی طبق ضوابط و مقررات خاص تکوینی سعی و تلاش می کنند خانواده تشکیل می دهند و خانه و مسکن تهیه می کنند و به دنبال تأمین نیازهای خود می روند انسان هم از این قانون تکوینی بر خوردار است و لذا انسان اگر فقط از وجود مادی بر خوردار می بود مانند تمام حیوانات دیگر مسیر زندگی طبیعی خویش را طی می کرد  و از این جهت نیازی به هادی و رهبر و ارسال رسل و انزال کتب نمی داشت .

3. بعد معنوی انسان به اراده و اختیار فعلیت می یابد

انسان از آن جهت که از حیات معنوی و روحانی بر خوردار است موجود بالقوه ای است و با اختیار و اراده خود باید زندگی خود را سامان دهد و ظرف وجودی اش را با حقایقی که در اختیار او قرار داده اند پر کند و با اراده و اختیار خود به حقیقت وجود معنوی اش  شکل بدهد .

البته انسان خواه نا خواه حقیقت وجودیش و شخصیت انسانی اش فعلیت پیدا می کند چون اختیار انسان در اختیارش نیست تا اختیارش بالقوه باشد بلکه موجود مختار ، بالفعل مختار است و هر کاری انجام دهد که مربوط به حوزه اختیاری اوست به اختیارش انجام می دهد چه توجه به اختیار خودش داشته باشد یا نداشته باشد مانند موجود دارای فکر و اندیشه تا زمانی که قوای اندیشه او از کار بر کنار نشده  از اندیشیدن باز نمی ایستد و انسان نمی تواند اندیشه را از اندیشیدن باز دارد هر فکر و اندیشه ای برای نیاندیشیدن ، خود اندیشدن  است بنابر این اختیار ما مانند اندیشه ما در اختیار ما نیست تا  هر وقت خواستیم اختیار کنیم و هر وقت نخواستیم اختیار نکنیم بله می توانیم این یا آن را اختیار بکنیم اما چه اختیار بکنیم یا نکنیم در هر صورت به اختیار خود اقدام نموده ایم و لذا انسان خواه و نا خواه در میان دو نقیض قرار دارد اگر آنچه به خیر و صلاح اوست به اختیار خود بر نگزیند قطعا به اختیار خود گرفتار دیگری خواهد شد .

4. رسالت اصلی انسان شناخت نیازها و استعدادهای خوداست

بزرگ ترین وظیفه و رسالت ما ساختن و قرار دادن خود در مسیر شدن است و اولین قدم برای شدن شناخت نیازها و نا داری ها و پی بردن به فقر وجودی است انسان ها به قدر معرفت و شناخت نیازشان از حقایق وجودی بهره می برند هر چقدر علم و آگاهی به نیاز بیشتر زمینه ی بهره بر داری بیشتر خواهد بود مولوی می گوید :

آفتاب و ماه و این استارگان               جز به حاجت کی پدید آید عیان

پس کمند هستها حاجت بود              قدر حاجت مرد را آلت بود

پس بیفزا حاجت ای محتاج زود           تا بجوشد در کرم دریای جود

در جای دیگر می فرماید :

آب کم جوی و تشنگی آور به دست          تا بجوشد آبت از بالا و پست

     و چون سراسر وجود انسان فقر و حاجت و نیاز است و لذا به اندازه تمام هستی اش نیازمند شدن است پس برای شدن متعالی و فعلیت باید تمام هستی اش را بدست آورد و تا سراسر هستی را بدست نیاورد از او رفع عطش نمی شود و برای بدست آوردن تمام هستی راهی جز اتصال به معدن و سرچشمه عالم هستی یعنی حقیقت ربوبی راه دیگری وجود ندارد و تا طوق بندگی به گردن نیاوزیم و گوش به فرمان فرامین نورانی آن نور مطلق نباشیم بهره ای از نورانیت نخواهیم یافت .

5.قلمرو و ظرفیت  شدن انسان

      با تأمل در بعد گرایشی و بینشی انسان سؤالی که مطرح می شود این است که حد امیال و کشش ها و حد ادراک ها و بینش های انسان تا چه حد است و قلمرو آن تا کجا است و انسان تا چه حد می تواند بداند ÷و بخواهد و به دست آورد .

 بدون شک هر موجودی برای شدنش یک ظرفیت و حد وجودی خاص دارد آن موجودی که حد و مرز نمی شناسد و در حد نمی گنجد  فقط و فقط مقام ذات احدی است بقیه موجودات هر یک برای شدنش یک حد و مقام معلومی دارند که گذشتن از آن حد وجودی محال است .

 محال است یک سنگ و یا سگ در مسیر شدنش بتواند از آن حد وجودیش خارج شود سگ ولو سگ اصحاب کهف باشد سگ است و سنگ و لو عقیق یمنی باشد باز سنگ است نه سنگ می تواند از دایره هستی خود قدم بیرون بگذارد و نه سگ .

تنها موجودی که به تحقیق در قوس صعود و نزول ظرفیت وجودی تمام ممکنات را دارا است انسان است یعنی انسان هم می تواند چنان اوج گیرد و به پرواز در آید که ملائکه الهی حسرت وصول به آن مقام را داشته باشند و هم می تواند چنان تنزل وجودی پیدا کند که سنگ به سنگ و سگ به سگ بودنش در مقابل این انسان مباحات کند و توضیح این مطلب در این مختصر نمی گنجد و لکن برای پاسخ به این سئوال اساسی که حد شدن و فعلیت انسان تا چه حد است و نهایت سیر انسان تا کجا است ؟ نا چاریم به طور اجمال اشاره ای کنیم.

برای یافتن پاسخ خود  قبل از رجوع به عقل و نقل به درون خود سفری می کنیم  و با خواسته های خود به صحبت می نشینیم و از خواسته هایمان می خواهیم بگویند تا کجا می خواهند و کی از خواستن سیر می شوند با کاوش در درون خود می یابیم که خواسته های انسان حد و مرز نمی شناسد و هر چقدر بر دارایش افزوده می شود حرص او برای جمع آوری فزونی می یابد  انسان میلیاردیر با  توانی مضاعف از زمانی که میلیونر بود به فعالیت مشغول است و عالمی که در بحر علوم شناوری ماهر و توانا است در صدد شناگری در اقیانوس است این اشتها به دارایی نا محدود ، حکایت از آن دارد که انسان حد یقفی برای خواسته های خود نمی شناسد و هر مقداری که تصور کند آن را می طلبد و می خواهد پس انسان به مقداری می خواهد و میل و گرایش دارد که می داند و هر چقدر علم و آگاهی بیشتر تلاش و کوشش برای دارای بیشتر خواهد بود و از سوی دیگر اگر از انسان سؤال شود که چه مقدار می خواهی بدانی حد دانستن و آگاهی تو تا کجا است آیا برای علم و آگاهی تو حدی وجود دارد ؟ جواب این است که من تا آنجا می خواهم بدانم که بالاتر از آن نباشد و چیزی از قلمرو علمی من خارج نباشد به همه حقایق عالم محیط و عالم باشم . توانمندیهای انسان

انسان به لحاظ توانمندیهای جسمانی از چنان پتانسیل و توانی بر خوردار است که می تواند در اثر تمرین و ممارست استعدادهای نهفته در وجودش را شکوفا کند و کارهای محیر العقولی انجام دهد .

برای درک بهتر توانمندیهای انسان موارد ملموس و محسوسی بیان می کنیم من وقتی به جسم خودم می نگرم به این حقیقت اعتراف می کنم که توان حمل وزنه ای به وزن 70 کیلو را ندارم و اگر باری بیش از این مقدار بخواهم حمل کنم قطعا بخشی از اعضاء بدنم از کار می افتد و ممکن است رگهای از بدنم هم پاره شود ولی همین بدن که در مقابل  یک وزنه 70 کیلو نا توان است در اثر تمرین و ورزش می تواند به چنان توانی نایل شود که 300 کیلو را بدون هیچ احساس خطری به بالا ببرد در اثر این تمرین و ورزش منظم بافت های بدنی من مقاومت پیدا می کند و رگ ها و عصب ها قدرت پیدا می کند و در برابر وزنه های سنگین مقاوم می شود

یا اگر من بخواهم در یک مسابقه دو میدانی شرکت کنم با وضعیت فعلی بدنم نهایت می توانم 500 و 600 متر را با سرعت طی کنم اما اگر از این مسافت بیشتر بخواهد به بدنم فشار بیاور قلبم از ضربان می ایستد چرا که قلب من در ثانیه در نهایت می تواند 100الی 120 بار طپش داشته باشد و لی در اثر تمرین می توانم چندین کیلومتر را بدوم و به ضربان قلب هم فشاری وارد نشود و مثالهای دیگر فراوانی می توان در این مورد آورد .

پس انسان به لحاظ توانمندیهای جسمانی  می تواند چندین برابر به توان موجود خود بیفزاید

در مورد توانمندیهای ادراکی انسان هم جریان از همین قبیل است پیشرفتهای علمی بشر در عرصه های مختلف علمی نشان دهند توان علمی بشر است بشری که امروز توانسته است اختراعات و اکتشافاتی که تصور آن برای امثال بنده مشکل است بیانگر این حقیقت است که بشر در بعد علمی و معرفتی میدانی بس و سیع و گسترده ای را در پیشرو دارد و می تواند چندین برابر توان علمی موجود خود را افزایش دهد .

انسان در عرصه توانمندیهای روحی و روانی هم اعجبوبه دهر است و توانی دارد که اگر روزی بگویند انسانی توانسته است خورشید را از حرکت باز دارد امری باور کردنی است خورشید که با حجم و وزن و سرعتی که دارد بشر می تواند چنان توان و قدرت روحی و ارادی برسد که عوالم مختلف عالم خلقت را بدون هیچ ابزار حسی طی کند و با فرشتگان خدا ارتباط بر قرار کند و از اسرار و رموز عوالم هستی مطلع گردد و به جای برسد که چشم و گوش و دست او بشود چشم و گوش و دست خدا .

آری رسد آدمی به جای که بجز خدا نبیند  بنگر که تا چه حد است توان آدمیت

با نگاه متختصر به نیازها و خواسته ها و توان و استعداد انسان معلوم می شود که انسان حد یقفی برای سیر صعودی ندارد

پس اگر علم انسان حد یقفی ندارد و حد و مرز نمی شناسد خواسته ها و نیازهای او هم پایان پذیر نیست .

از پایان نا پذیری خواسته های انسان معلوم می شود که  انسان طالب بی نهایت است و از این حقیقت در می یابیم که او می تواند به بی نهایت ظلی راه یابد و بی نهایت شود و الا معنا ندارد انسان طالب چیزی باشد که قابل وصول و دست یافتنی نباشد اگر انسان حقیقتی را طلب می کند معلوم می شود که دست یافتنی می داند .

تبین مطلب

 هر جا انسان میل و کشش و گرایش درونی بسوی چیزی پیدا می کند دلیل بر این است که یک حقایقی ماورای این امیال وجود دارد که این خواست را در درون او تحریک می کند تا بسوی آن حقیقت قدم بر دارد مثلا وقتی انسان در درون خود میل به غذا و آب پیدا می کند این میل و گرایش بیانگر دو حقیقت است یکی این که " او نیازمند به چیزی است که از او رفع تشنگی و گرسنگی می کند" و از سوی دیگر " اوبه علم پیشین می داند که چیزی در عالم خارج بنام غذا و آب وجود دارد که او بسوی آن میل پیدا کرده است"، بنابر این هر گرایشی بردو پایه اساسی استوار است یکی نیاز و نداری و دیگری علم و معرفت به وجود و دارایی و این دو محرک گرایش های ما است تا انسان به چیزی نیاز نداشته باشد و آن را  نشناسد بدان میل نمی کند بچه ای که پا به عرصه گیتی می گذارد به دنبال پستان مادر می رود دلیل بر این است که او هم از نیاز خود مطلع است و هم بر آورنده نیاز را می شناسد اگر او در عالم واقع  از نیازها مطلع نمی شد و علم به شیر مادر نمی داشت میل در او پیدا نمی شد و از سوی دیگر هر جا معرفتی هست واقعیت و حقیقیتی وجود دارد « فلا یقصد شئ شیئا الا لانه عین خارجیه و موجود واقعی او مننته الیه لیس وهما سرابیا »[3]  تا حقیقتی نباشد علم و نیاز بی معنی است ریشه نیاز ها و علم ها حقایق خارجی است .

ممکن است کسی بگوید درست است که هر جا میل هست معرفت هست اما هر معرفتی بیانگر حقایق نیست ممکن است معرفت ناشی از وهم و خیال باشد؟  درست است که ممکن است بعضی از معارف ما ناشی از قوه خیال باشد و لکن قوه خیال هم تا به حقایق دست رسی نداشته باشد نمی تواند  صور خیالی درست کند بله او با توانایی که دارد صورتهای که از حقایق گرفته است دست کاری می کند و صورت جدید می سازد که واقعیتی در خارج ندارد و چون این صور خیالی حقیقتی ندارند و انسان خودش به خیالی بودن آن پی می برد فلذا در درون انسان میل برای دست یابی به آن صور ایجاد نمی شود اما این بمعنای این نیست که واقعیتی در خارج وجود ندارد.

آری  طراح چیره دست عالم هستی ظرفیت و سعه وجودی انسان را چنان طراحی نموده است که تا به او نرسد عطش او فرو کش نکند و تا  بی نهایت می تواند حقیقت وجودی خودش را فعلیت بخشد بنابر این اگر در مورد ائمه هدی علیهم السلام در خلال مباحث مطالبی گفته شد که  عقل محدود ما گنجایش درک آن را نداشت نباید منکر آن شویم و بعید بدانیم .

مگر آدمی نبودی که اسیر دیو گشتی            که فرشته ره ندارد به مقام آدمیت

اگر این درنده خویی ز طبیعتت بمیرد           همه عمر زنده باشی به روان آدمیت

رسد آدمی به جای که به جز خدا نبیند           بنگر تا چه حد است مکان  آدمیت

طیران مرغ دیدی تو نه پای بند شهوت           به در آیی تا بینی طیران آدمیت

 آری خداوند ، انسان را  چنین خلق نموده است که می تواند فعلیت تامه پیدا کند و مظهر و مجلای اسماء جلال و جمال خداوند باشد و به مقام کن راه یابد .

6. دین هویت و فعلیت بخش بعد انسانی انسان است

انسان از آن جهت که انسان است موجود بالقوه ای است و با اختیار و اراده خود باید خود را به فعلیت برساند و کتاب نفس خود را به قلم اختیار خود باید به نگارش در آورد و  ریشه و اساس موجود بالقوه فقر و نیازمندی است و هر فقر و نیازی نشانگر وجود بر آورنده آن نیاز است و لذا باید چیزی باشد تا موجود نیازمند با رساند خود به آن چیز رفع نیاز کند برای موجود تشنه و نیازمند به آب باید آبی باشد تا رفع عطش کند و لذا انسان برای انسان شدنش نیاز به حقایقی دارد که نیاز های  انسانی او را تأمین کند و تنها حقیقتی که می تواند این ظرف وجودی را با مظروف حقیقی پر کند دین و شریعت الهی است و هر کس به اندازه ای که از این شریعت حقیقی بهره برداری کند  به همان اندازه ظرف وجودی اش را پر کرده است و به بعد انسانی اش شکل و قالب داده و خود را بالفعل ساخته است و در همان حد رفع نیاز نموده است .

7.  بهترین راه برای شناخت شدن های متعالی مطالعه کتاب نفس است

برای شناخت انسان و آثار وجودی و حالات روحی و روانی او و پی بردن به این که چه مقدار از نیازهایش را بر آورده کرده است و چه مقدار از ظریفیت وجودی اش را با آن حقیقت ناب پر کرده است و تا چه حد از شدن خود را محقق ساخته است بعد از شناخت و ارتباط با حقایق راهی جز مطالعه حالات نفسانی و مقایسه خود به آن حقایق و مقدار بهرمندی از آنها وجود ندارد . برای این که بتوانیم شدن خود ودیگران را درک کنیم باید در مسیر شدن قرار گیریم و خود ، این راه را بیازمایم تا بطور ملموس و محسوس بتوانیم شدن دیگران را درک کنیم تا خود را از نور هستی نورانی نکنیم نمی توانیم نورانیت دیگران را درک کنیم برای شناخت نورانیت دیگران باید نورانی شد اگر چه نتوانیم سعه وجودی و مراتب نورانیت او را دریابیم و همانطور که به قول عارف جامی ذات نیافته از هستی بخش نمی تواند هستی بخش باشد ذاتی که از هستی بهره ای نبرده است نیز نمی تواند از هستی دیگران با خبر باشد .

ذات نا یافته از هستی بخش          چون تواند که شود هستی بخش

خشک لب را که بود ز آب تهی       ناید از وی صفت آب دهی

    لذا تجربه  شخصی بهترین و مطمئن ترین راه برای درک شدن خود و دیگران است از آنجا که حالات معنوی انسان ها قابل مقیاس و توزین با ابزارهای  مادی و محسوس نیست و محاسبه کمی آنها مقدور نمی باشد و لذا تجربه درونی راهی است برای شناخت حالات روحی مثلا  برای این که توانای و قدرت بدنی کسی آزموده شود وجود یک وزنه ی سنگین کافی است تا شخص خود و دیگران را با آن محک بزند و به توانای خود و رقیب پی ببرد و هکذا در سایر مواردی که مربوط به جسم و بدن انسان مربوط است اما برای این که شهامت و شجاعت و قدرت ایمان و تقوا و جود و سخاوت و کرامت کسی راییازمایم  راهی جز تجربه درونی وجود ندارد کسی می تواند به مقدار و اندازه شجاعت دیگری پی ببرد که خود از این کمال وجودی بهرمند باشد و در میدان های مختلف با رقیب خود شجاعت خود را محک زده باشد مثلا برای درک صبر علی علیه السلام در جریان اهانت به فاطمه زهرا سلام الله علیها راهی جز تجربه شخصی وجود ندارد باید انسانِ قادر و شجاع و غیرتمند و توانمندی باشد و به همسر او اهانت شود و او با این که توانای لازم برای دفع دارد برای مصالحی صبر پیشه کند و از این اهانت در گذرد چنین شخصی می تواند مقداری از قدر و عظمت این صبر و مصیبت را درک کند و یا کسی که گرسنه و تشنه است برای شناخت او باید طعم تلخ گرسنگی و تشنگی را چشیده باشد و الا با شنیدن لفظ گرسنه ام  و تشنه ام  نمی توان حالات یک گرسنه را درک کرد بنابر این برای درک حالات روحی و روانی افراد  تجربه شخصی راهی است که می تواند ما را به شناخت ، واقع بینانه از واقع برساند .

    در این که چگونه با تجربه های شخصی می توان حالات روحی دیگران را شناخت از باب تشبیه معقول به محسوس به مطلبی اشاره می شود امروزه یکی از پیچده ترین رشته های علمی علوم ریاضی است و همه می دانیم که ریشه  و اساس این علم از عدد یک شروع می شود و از تکثیر و تضاعف عدد " یک " و ضرب آنها در هم اعداد بالاتر به دست می آیند تا جای که  برای سهولت در فهم لاجرم قوانین خاصی مانند جمع و تفریق و ضرب و تقسیم بکار گرفته می شود و از این قوانین ساده شروع می شود تا به قوانین پیچده ریاضی برسد  ریشه و اساس همه این اعداد نجومی همان عدد " یک " است که مقیاس فهم اعداد بالاتر است.

    و در مورد مساحت و محیط هم از میلی متر و سانتی متر شروع می شود و به  متر ، دکامتر ، هکتومتر ، کیلومتر و میل و فرسخ می انجامد و برای به دست آوردن مساحت اشیایی که ابعاد زیادی دارند از طریق محاسبات ریاضی مساحت و محیط آن را با مقیاس " متر "  به عنوان یک واحد مشخص به دست می آورند مثلا مساحت فلان زمین چند هتکار است با مقیاس متر به دست می آید و با همین مقیاس مساحت و محیط کره زمین را به دست می آورند و با مقیاس قرار دادن زمین به کشف مساحت و محیط خورشید و کرات دیگر می پردازند و همین طور ادامه پیدا می کند تا جایی که بشر توانایی ادامه را داشته باشد .

     و در به دست آوردن وزن اشیاء هم از گرم  و  مثقال  شروع می شود تا به کیلو و من و خروار و تن می رسد و وزن اشیا را با این مقیاس اندازه گیری می کنند و از همین راه به حجم و اندازه زمین راه پیدا می کنند و از آنجا به وزن سایر کرات دست می یازند و در یک محاسبه علمی می توانند بدانند که جرم و حجم و وزن زمین چقدر است و با بدست آوردن آن جرم و حجم خورشید را به دست می آورند و ...

    همینطور در تشخیص سرعتِ طی مسافت اشیاء یک پرامتر مشخصی بنام واحد شتاب وجود دارد و تغییر اشیا را با ثانیه مورد ارزیابی قرار می دهند مثلا برای تشخیص سرعت نور طبق محاسبات علمی بدست می آورندکه در ثانیه 300000 سیصد هزار کیلو متر مسافت طی می کند یعنی امواج نور می تواند در یک ثانیه تقریبا هشت مرتبه کره زمین را دور بزند با این مقیاس به مسافت طی شده نور از خورشید تا زمین را کشف می کنند و با این مقیاس  مسافت و فاصله ستاره ها و کرات دیگر را با  زمین مورد شناسای قرار می دهند مثلا می گویند فلان ستاره با زمین چند ساعت یا چند روز یا چند ماه و یا چند سال و  چند هزار سال نوری فاصله دارد .

    پس معلوم شد که در امور محسوس واحد های مشخصی برای ارزیابی و شناخت امور محسوس وجود دارد حال سئوال مهم و اساسی این است آیا برای شناخت ابعاد معنوی وجود انسان مقیاس و معیاری وجود دارد تا از طریق آن کمالات وجودی مورد ارزیابی و شناسای قرار گیرد ؟

    پاسخ این سئوال مثبت است آری می توان کمالات وجودی دیگران را از طریق کمالات وجودی خود مورد ارزیابی قرار داد وقتی انسان خود را در مسیر شدن و فعلیت قرار داد معیار و مقیاس شدن را به دست می آورد و با این مقیاس می تواند به حیات معنوی انسان ها  راه یابد و در مقایسه خود با دیگران به وزنه های برتر می رسد  و با مقیاس قرار دادن وزنه های بالاتر به وزنه های برتر دست می یابد  و این مسیر را تا جایی که بشر توان ادامه دادن را داشته باشد ادامه می دهد همانطور که با شناخت یک متر توانست هزاران کیلو متر و میلیون ها کیلو متر و ... را بشناسد و تصور کند همانطور که با اعداد و ارقام دم دستی توانست به ارقام نجومی راه پیدا کند انسان هم می تواند با به دست آوردن معیارهای سنجش ارزش ها و معنویات و حالات روحی و روانی  خود به حالات روحی و روانی دیگران راه یابد و آنها را با هم مقایسه نماید .

8. خودشناسی پل برای انسان شناسی

انسان ها اگر چه شخصیت های متعدد و متمایزی دارند و لیکن درگوهره و جوهره ی انسانیت با  هم مشترک اند و لذا اگر کسی  نیاز های حقیقی خود را بشناسد و به کمالات وجودی خود دست یابد به نیازهای دیگران هم پی می برد و به همین دلیل انسان با مقیاس قرار دادن خواسته ها و نیاز ها و شدن های خود می تواند دیگران را هم مورد ارزیابی و شناسای قرار دهد .

9. فعلیت انسانی انسان بستر ساز شناخت شدن های متعالی ائمه علیهم السلام است

با توجه به نکته های  فوق به نظر ما بهترین راه برای بررسی ابعاد وجودی حضرات معصومین علیهم السلام  و شناخت جایگاه رفیع آنها در شدن های متعالی ایشان تجربه شخصی است وقتی انسان به شدن های حقیقی خود راه یافت می تواند با مقیاس قرار دادن کمالات وجودی خود به شناساسی معیار ها و مقیاس های برتر دست یابد  و تا انسان خود را در مسیر شدن حقیقی قرار ندهد و آن مقیاس های سنجش اولیه را در وجود خود نیابد نمی تواند شدن های دیگران را مورد ارزیابی قرار دهد بنابر این برای شناخت ائمه علیهم السلام  هیچ راهی جز خود شناسی وجود ندارد و چون امام شناسی در حقیقت انسان شناسی است و انسان شناسی چیزی جز خود شناسی نیست و یکی از راههای مطمئن برای شناخت خود آغاز از خود است همانطور که در برهان صدیقین برای شناخت واجب الوجود از خود وجود به وجوب می رسند در شناخت انسان هم یقینی ترین راه شناخت خود از طریق خود است و بهترین آغاز در خود شناسی بررسی نا داریی ها و شناخت نیازها است و آن روی شناخت نیاز شناخت بی نیاز است و لذا در درون صدف انسان شناسی گوهر ناب خداشناسی است و این که در کلمات معصومین علیهم السلام وارد شده که من عرف نفسه فقد عرفه ربه ، انفع المعارف معرفه النفس شاید اشاره به این نکته باشد که جوهره و حقیقت انسان شناسی خداشناسی است و تا انسان خود را نشناسد هیچ راهی برای خدا شناسی وجود ندارد از هر جا که آغاز کند در حقیقت آغاز از خود است .

     بنابر این امام شناسی نیازمند انسان شناسی است و انسان شناسی میسر نیست الا به خود شناسی و وقتی انسان خود را شناخت معیار و مقیاس شدن های اولیه را به دست  آورد با آن مقیاس ها به سراغ شناخت شدن های برتر می رود تا جای که بتواند امام شناسی کند و الا بدون شناخت خود سخن گفتن از شناخت امام بافته بدون یافته خواهد بود و چنین شناختی در حیات معقول و معنوی انسان تاثیری نخواهد داشت و او را در مسیر شدن های متعالی یاری نخواهد نمود و به عمق عظمت و جلالت امام حتی در حد سعه وجودی خود هم پی نخواهد برد .

    بنابر این روش ما در امام شناسی تجربه شخصی است و از عقل و نقل برای تعمیم این مقیاس ها بهره گرفته می شود و در نهایت با برترین مقیاس بدست آمده ابعاد وجودی ائمه علیهم السلام مورد تحقیق و پژوهش قرار می گیرد .

9. بستر های لازم برای شدن های متعالی انسان

1.   هر موجود امکانی برای شدن نیازمند بستر خاص است

     برای فعلیت و بار ور شدن  هر موجودی که امکان شدن در او هست یک بستر وجودی خاص لازم است که تا آن زمینه و بستر بطور  کامل مهیا نشود آن شدن به فعلیت کامل نمی رسد و این مطلب یکی از یافته های نابی است که از مطالعه درون به دست می آید و عقل و نقل ؛ برهان و عرفان و قرآن همه در این مطلب هم نوا و هم سخن انند .

برای این که یک ذره بذری  به درخت تومند و بار آوری تبدیل شود و آن بذر تمامِ شدنش تحقق پیدا کند بستر خاص آب و هوایی و اقلیمی و جغرافیای لازم دارد هر بذری در هر شرایط آب و هوایی توان بروز تمام استعداد خود را ندارد وجود آب و هوای مناسب و خاک مساعد بستر را برای شدن آن آماده و مهیا می کند هر قدر  بستر رشد آماده تر رشد و بالندگی بذر بهتر انجام می گیرد . وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاَّ نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ اعراف /58) زمین طیب و طاهر و حاصل خیزی که از  آب و خاک مساعد و مناسب بهرمند است  میوه و ثمره اش فراوان و طیب و طاهر خواهد بود چون  به اذن پروردگار می روید و به بار می نشیند و اگر زمین نا مساعد و شوره زار و سنگلاخ و خبیث باشد ثمره آن کم و بی فائده خواهد بود همین مطلب را امام علی علیه السلام به یک بیان دیگری بیان می فرماید : کُلُّ نَبَاتٍ لَا غِنَى بِهِ عَنِ الْمَاءِ وَ الْمِیَاهُ مُخْتَلِفَةٌ فَمَا طَابَ سَقْیُهُ طَابَ غَرْسُهُ وَ حَلَتْ ثَمَرَتُهُ وَ مَا خَبُثَ سَقْیُهُ خَبُثَ غَرْسُهُ وَ أَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ . هیچ  رویدنی از آب بی نیاز نیست  و آب ها مختلف اند اگر آب پاک به آن داده شود درختش پاک و میوه اش پاک خواهد بود  و اگر آب نا پاک بنوشد درخت نا پاک و میوه تلخ می دهد این یک حقیقت است که در نظام تکوین جریان دارد اگر بسترهای شدن مناسب و مساعد باشد بذر نهفته در دل خاک سر بلند می کند و به درخت رشید و بار آور تبدیل می شود مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی‏ کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ 261/ البقره مثل های قرآنی صرف بیان یک مطلب از باب تقریب به ذهن نیست بلکه بیان حقایق عالم وجود است این که می فرماید یک حبه گندم به هفتصد حبه گندم تبدیل می شود نمی خواهد از باب تمثیل و تشبیه مطلبی را بیان کند بلکه این کلام خداوند تبارک و تعالی ناظر به این حقیقت است که اگر زمینه های لازم برای رشد و بالندگی یک حبه گندم فراهم شود می تواند هفتصد برابر ثمره دهد و این است که موجب تعجب صاحبان زراعت می شود  مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاع‏ 29/ الفتح  آری بدون شک اگر تمام بستر های لازم برای شدن یک حبه فراهم شود یک حبه گندم می تواند چند صد برابر بشود و تمام ظرفیت وجودی اش تحقق پیدا کند.

با توجه به نکته ای که گفته شد انسان از این قانون مستثنی نیست انسانی که از چنان سعه و ظرفیت وجودی  بر خوردار است که می تواند مسجود ملائکه الهی قرار گیرد و می تواند چنان اوج بگیرد و به آسمان هستی پرواز کند و در نزد ملیک مقتدر منزل و مأوی گزیند و به مقام کن نایل آید و  همانطور که خداوند به اراده اش هر چیزی تحقق می یابد

یس : 82   إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ

النحل : 40   إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‏ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ

مریم : 35   ما کانَ لِلَّهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ

غافر : 68   هُوَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ فَإِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ

انسان فعلیت تام یافته هم به جای می رسد که با کن ایجاد می کند ملا صدرا رحمه الله در باره مقام کن در انسان روایتی نقل می کند که « ورد فی بعض الصحف المنزلة من الکتب السماویة أنه قال سبحانه: یا بن آدم خلقتک للبقاء- و أنا حی لا أموت أطعنی فیما أمرتک و انته عما نهیتک أجعلک مثلی حیا لا تموت و ورد أیضا عن صاحب شریعتنا ص فی صفة أهل الجنة أنه: یأتی إلیهم الملک فإذا دخل علیهم ناولهم کتابا من عند الله بعد أن یسلم علیهم من الله فإذا فی الکتاب من الحی القیوم الذی لایموت إلى الحی القیوم الذی لا یموت أما بعد فإنی أقول للشی‏ء کن فیکون و قد جعلتک الیوم تقول للشی‏ء کن فیکون‏ » فهذا مقام من المقامات التی یصل إلیها الإنسان بالحکمة و العرفان- و هو یسمى عند أهل التصوف بمقام کن کما ینقل عن رسول الله ص فی غزوة تبوک فقال کن أبا ذر فکان أبا ذر و له مقام فوق هذا یسمى بمقام الفناء فی التوحید- المشار إلیه بقوله تعالى فی الحدیث القدسی فإذا أحببته کنت سمعه الذی به یسمع و بصره الذی به یبصر » [4]  از حی قیوم که فنا ناپذیر به حی قیومی که نمی میرد اما بعد  همانطور که من به هر چیزی اشاره می کنم تحقق پیدا می کند ای انسان تو را هم مانند خود قرار دادم که هر وقت اراده کنی چیزی تحقق پیدا کند در همان آن به وجود می آید. چنین انسانی برای شدن متعالی اش  نیاز به بستر ها و زمنیه های خاص خود است تا آن بستر های شدن بطور کامل تحقق نیابد تمام توان انسان به فعلیت تبدیل نمی شود و به مقداری که از آن بسترها بهرمند است به همان مقدار فعلیت می یابد .

2.  بستر های شدن متفاوت است

بستر ها  و زمینه های  شدن برای افراد متفاوت است هیچ دو فرد انسانی نمی توان یافت که  از شرایط مساویی شدن بر خوردار باشند و چون بستر های شدن متفاوت است توقع و انتظار شدن هم متفاوت خواهد بود از کسی که در یک شرایط برتر برای شدن قرار دارد بمقدار آن زمینه ها و بسترهای فراهم شده  انتظار شدن از او می رود و کسی که از چنان شرایط و زمنیه ها بر خوردار نبوده است انتظار شدن از او هم به مقدار آن شرایط و زمنیه ها خواهد بود و در نظام حکیمانه و عادلانه الهی از هیچ کس حقی تضیع نمی شود آزمون الهی بر مبنای مقدار اعطای توانمندی ها و بسترها انجام می گیرد اگر از من انتظار علی شدن برود این انتظار به آن می ماند که از سنگی امید انسان شدن برود از هر کسی همان مقدار مطالبه می شود که بسترها و زمینه ها فراهم بوده است و لذا ثواب و عقاب دایر مدار فعلیت ها و شدن ها اختیاری است « لیس للانسان الا ما سعی » بهمان مقدار که سعی نموده است بهره می برد و به مقداری که زمنیه های سعی و تلاش آماده بوده است انتظار سعی از او می رود.

3. بسترها معدند نه علت تامه شدن

اگر چه وجود بستر ها برای شدن های متعالی و انسانی امر لازم و ضروری است و لکن انسان در شدن خود تابع محض شرایط و زمینه ها نیست به عبارت دیگر انسان در مسیر شدن مجبور نیست ، چنان  نیست که اگر آن زمینه ها فراهم بود انسان مسیر شدن انسانی را حتما بدون اختیار طی کند و ظرفیت های وجودی اش را جبرا فعلیت بخشد  چه بسا فرزند نوح باشد ولی از آن همه ظرفیت به سوء اختیار خود اصلا بهره ای نبرد و یا بالعکس چون انسان موجود مختار است و علت تامه برای شدن های او اختیار اوست یعنی اگر برای شدن یک حقیقتی صد عامل نقش داشته باشند آن صدمی ، علت تامه است که تا تحقق نیابد نود و نه عامل تاثیر نخواهد گذاشت

4. بسترهای شدن یا اختیاری اند یا غیر اختیاری

 بسترها و زمنیه های شدن به لحاظ اختیاری و غیر اختیاری بودن با هم فرق دارند بعضی از بستر های شدن امور اختیاری است یعنی انسان باید با اختیار خود چه بی واسطه یا با واسطه آن بستر را مهیا کند و برخی از  بستر ها امور غیر اختیاری اند مثلا انسان برای این که در مسیر شدن قرار گیرد باید وجود مادی پیدا کند و برای به وجود آمدن نیازمند بستر و صلبی  است که نطفه را از عالم غیب به عالم ماده انتقال دهد و قرار مکینی لازم دارد تا در آن قرار گیرد و هکذا این امور خارج از اختیار و اراده خود شخص است این امور اگر چه در تحقق شدن نقش دارند ولی انسان خود در تحقق این بسترها نقش ندارد اگر چه این بسترها در یک فرایند و پروسه اختیاری شکل می گیرد و لیکن من در این فرایند نقشی ندارم .

با توجه به نکاتی که  اشاره شده انسان برای این که در میسر شدن های متعالی قرار گیرد به بستر ها و زمنیه های خاصی نیاز دارد که بعضی از آنها اختیاری و برخی غیر اختیاری اند .

همان گونه که برای رشد و بالندگی حبه گندم وجود آب و خاک مناسب و مساعد امری ضروری و لازم است برای شکوفای و بالندگی  نطفه انسان هم پدر و مادری پاک و صالحی لازم است و لذا از نگاه دین مبین و نورانی اسلام بر خلاف سایر مکاتب تربیتی آغاز تربیت فرزند قبل از ازدواج شروع می شود و لذا در بحث همسر گزینی که اولین اقدام اختیاری یک پسر و دختر جوان برای فراهم آوردن  زمینه و بستر مناسب برای شدن های فرزندانشان است اسلام سفارش ها و دستورانی نورانی دارد که اگر مورد توجه جوانان قرار گیرد قطعا زمینه و بستر لازم را برای  پرورش و تربیت گوهرهای عالی را در صدف وجودیشان فراهم می نماید [5].

10. معرفت اهل بیت علیهم السلام

با توجه به مطالب مقدماتی که  پیش نیاز ورد به بحث معرفت ائمه بود ارایه شد به حول و قوه الهی به بحث معرفت ائمه اطهار علیهم السلام می پردازیم .

بدون شک ائمه علیهم السلام از دو جهت از گذشته تاریخ تا به امروز در کانون توجه دانشمندان و اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان بوده اند یکی بعد معرفتی و علمی که عبارت است از " مرجعیت علمی و عصمت علمی " و دیگری از جهت  اخلاقی و رفتاری و عملی که " اسوه و الگوی رفتاری و عصمت عملی " است قبل از شروع بحث سوره و العصر را به عنوان مدخلی برای معرفت شناسی ائمه علیهم السلام محل توجه قرار می دهیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

وَ الْعَصْرِ(1)إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ(2)

إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ‏ِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِْ(3)

علامه حسن زاده آملی از خواجه  نصیر طوسی نقل می فرماید:که ایشان در تفسیر این سوره فرموده است

و العصر ان الانسان لفی خسر ای الاشتغال بالامور الطبیعیه و الاستغراق بالنفوس البهیمیه

الا الذین آمنوا ای الکاملین فی القوه النظریه اشاره به بعد بینشی و عصمت علمی

و عملوا الصالحات ای الکاملین فی القوه العملیه اشاره به بعد گرایشی و عصمت عملی

و تواصوا بالحق ای الذین یکملون عقول الخلائق بالمعارف النظریه امامت

و تواصوا بالصبر ای یکملون اخلاق الخلائق و یهذبونها ولایت

11. ارزش و جایگاه علم

شک و تردیدی نیست که هم از نگاه قرآن و هم روایات ارزش و قیمت انسان به اندوخته های علمی او است .

اقرء باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق اقرء و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم

خداوند در این آیه از انسانی که هیچی نمی دانست و انسانی که عالم شده سخن گفته است خداوند وقتی از انسانی سخن می گوید که جاهل و نا آگاه است فقط از ربوبیت خود سخن می گوید اما وقتی پای علم و دانایی انسان مطرح می شود کرامت خود را به رخ می کشد اگر چیزی بالاتر از علم و دانایی برای انسان ارزش به حساب می آمد خداوند خود را به وصف کرامت نمی ستود و الا معنی ندارد خود را به کرامت توصیف کند و بعد به انسان چیزی بدهد که در شأن کرامت او نباشد این به مانند کسی می ماند که از خود دم زند و در مقام عمل توان اثبات مدعای خود رانداشته باشد .

علمی که ناشی از کرامت اوست منشاء خلافت و ولایت انسان می شود چراکه فرمود انی جاعل فی الارض خلیفه من در زمین جانیشینی برای خود انتخاب می کنم که مجلی و مظهر تمام صفات و کمالات و اسماء حسنای من باشد وقتی ملائکه الهی نسبت به جانشینی انسان اظهار گلایه نمودند خداوند تبارک و تعلی فرمود انی اعلم ما لا تعلمون من چیز های می دانم که شما نمی دانی و به انسان همان چیزی را اعطا کرده ام که شما از آن چیزی نمی دانید و لذا فرمود علم آدم الاسماء کلها چون من به آدم تمام اسماء الهی را یاد داده ام و لذا او شایسته خلافت و ولایت شد .

خداوند در جای دیگر همین علم را قرآن می نامد الرحمن علم القرآن خلق الانسان علمه البیان نطفه و علقه در سایه نورانیت قرآن انسان شد و صاحب بیان گردید .

هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون

شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوا العلم

ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم

یرفع الله الذین امنوا و الذین اوتوا العلم درجات

در این آیات خداوند تبارک و تعالی به اهل علم چنان شرافت می بخشد که در کنار نام خود از اهل علم سخن می گوید .

خداوند وقتی سخن از خوردن وآشامیدن می گوید انسان را در ردیف سایر حیوانات ذکر می کند

 طه : 54 کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى‏

السجدة : 27أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ

النازعات : 33  مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ

عبس : 32    مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ

معلوم می شودکه شرف و ارزش انسان به خوردنی ها و پوشیدنی ها و ... امور مادی نیست و تنها چیزی که مورد ارزش گذاری انسان می شود علم و دانایی است .

حضرت رسول ص فضل العالم علی العابد سبعون درجه کفضلی علی ادناکم .

حضرت رسول ص ان الملائکه لتضع اجنحتها لطالب العلم رضی بما یصنع

حضرت رسول ص قلیل العلم خیر من کثیر العباده

امام علی ع المال یحصل للمومن و الکافر و العلم لا یحصل الا للمومن

امام علی ع قیمه کل امریء ما یعلمه

امام علی ع لو یعلم الناس ما فی طلب العلم لطلبوه و لو بسفک المهج و خوض اللُّجَج

امام علی ع العالم افضل من الصائم القائم المجاهد و اذا مات العالم ثُلم فی الاسلام ثلمه لا یسدها الا خلف منه امام علی ع کفی بالعلم شرفا ان یدّعیه من لا یحسنه و یفرح به اذا نسب الیه و کفی بالجهل ذما ان یبرء منه من هو فیه

امام باقر ع  عالم یُنتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد

امام صادق ع لَوَددت ان اصحابی ضُربت رؤسهم بالسیاط حتی یتفقهوا

امام صادق ع ما من احد یموت من المومنین احب الی ابلیس من موت فقیه

شهید ثانی  ره فان کمال الانسان انما هو بالعلم .

« اگر تقوا به عنوان اصل و ریشه کرامت شمرده شد ریشه وسطی است نه ریشه نهایی زیرا در ریشه یابی مسائل به معرفت می رسیم و می بینیم که اصل و ریشه همه امور معرفت است چون عمل صالح را هم معرفت احیاء می کند پس انسان تا عالم و آگاه نباشد نه به دنبال عمل صالح می رود نه کیفیت عمل را به حد اخلاص می رساند »[6]

باور این که مراد از علم صورت های ذهنی باشد و کمال وجودی انسان به صورت های ذهنی او باشد امری غیر قابل قبول می نمایاند چرا که  صورت ذهنی ما از درخت و شب و روز و علی و ولی  ، سنگ و عداد و فرمول ها و ع ... چیزی نیست که موجب ارزش و اعتبار انسانی شود و فهم چنین حقایقی انسان را دارا و با ارزش کند بنا بر این باید به دنبال هستی شناسی علم برویم تا معلوم شود حقیقت علم چیست ؟.

12. ویژگی های علم ائمه علیهم السلام از نگاه امام

قبل از این که بحث علم ائمه علیهم السلام مورد بحث و بررسی قرار گیرد لازم است ادعا خود را در مورد علم ائمه علیهم السلام بیان نماییم تا دلایل و براهین با میزان ادعا مورد سنجه و ارزش یابی قرار گیرد

طبق اعتقادات شیعه ائمه علیهم السلام علم به کان و علم به ما یکون و علم به ما هو کائن دارند و هیچ حقیقتی از حقایق عالم نیست که از حیطه علمی و معرفتی آنها خارج باشد و لذا ائمه علهیم السلام به گذشته و حال و آینده به طور کامل اشراف داشته اند و گذشته و آینده افراد و حالات آنها را بیان نمی نمودند دلیل بر این ادعا کلماتی است که از ائمه علیهم السلام وارد شده است که به مواردی اشاره می شود

( 1 / 1 ) خزنة علم الله

350 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) - قال الله تبارک وتعالى فی صفة أهل البیت ( علیهم السلام ) - : هم خزانی على علمی من بعدک.

 351 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) : والله إنا لخزان الله فی سمائه وأرضه ، لا على ذهب ولا على فضة إلا على علمه.

 352 - عنه ( علیه السلام ) : نحن خزان علم الله ، ونحن تراجمة وحی الله.

353 - عنه ( علیه السلام ) : إن لله تعالى علما خاصا ، وعلما عاما ، فأما العلم الخاص فالعلم الذی لم یطلع علیه ملائکته المقربین وأنبیاءه المرسلین ، وأما علمه العام فإنه علمه الذی أطلع علیه ملائکته المقربین وأنبیاءه المرسلین ، وقد وقع إلینا من رسول الله ( صلى الله علیه وآله ).

354 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : نحن ورثنا النبیین ، وعندنا عصا موسى ، وإنا لخزان الله فی الأرض ، لا بخزان ذهب ولا فضة .

 355 - عنه ( علیه السلام ) : نحن شجرة العلم ، ونحن أهل بیت النبی ، وفی دارنا مهبط جبرائیل ، ونحن خزان علم الله ، ونحن معادن وحی الله . من تبعنا نجا ، ومن تخلف عنا هلک ، حقا على الله عز وجل .

( 1 / 2 ) عیبة علم الله

 356 - الإمام زین العابدین ( علیه السلام ) : نحن أبواب الله ، ونحن الصراط المستقیم ، ونحن عیبة علمه ، ونحن تراجمة وحیه ، ونحن أرکان توحیده ، ونحن موضع سره.

 357 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : نحن ولاة أمر الله ، وخزنة علم الله ، وعیبة وحی الله  .

358 - عنه ( علیه السلام ) : إن الله تبارک وتعالى انتجبنا لنفسه ، فجعلنا صفوته من خلقه ، وأمناءه على وحیه ، وخزانه فی أرضه ، وموضع سره ، وعیبة علمه.

359 - وهب بن منبه - فیما أوحی إلى موسى ( علیه السلام ) - : تمسک بذکرهم [ أی محمد ( صلى الله علیه وآله ) والأوصیاء من بعده ] فإنهم خزنة علمی ، وعیبة حکمتی ، ومعدن نوری  .

360 - فاطمة الصغرى ( علیها السلام ) - لأهل الکوفة بعد وقعة کربلاء وما جرى على أهل البیت - : أما بعد ، یا أهل الکوفة ، یا أهل المکر والغدر والخیلاء ، إنا أهل بیت ابتلانا الله بکم ، وابتلاکم بنا ، فجعل بلاءنا حسنا ، وجعل علمه عندنا وفهمه لدینا ، فنحن عیبة علمه ، ووعاء فهمه وحکمته ، وحجته فی الأرض فی بلاده لعباده ، أکرمنا الله بکرامته ، وفضلنا بنبیه ( صلى الله علیه وآله ) على کثیر من خلقه تفضیلا .

( 1 / 3 ) ورثة علم الأنبیاء

 361 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) : إن أول وصی کان على وجه الأرض هبة الله بن آدم ، وما من نبی مضى إلا وله وصی ، وکان جمیع الأنبیاء مائة ألف نبی وعشرین ألف نبی ، منهم خمسة أولوا العزم : نوح ، وإبراهیم ، وموسى ، وعیسى ، ومحمد ( علیهم السلام ) . وإن علی بن أبی طالب کان هبة الله لمحمد ، وورث علم الأوصیاء وعلم من کان قبله ، أما إن محمدا ورث علم من کان قبله من الأنبیاء والمرسلین  .

362 - الإمام علی ( علیه السلام ) : ألا إن العلم الذی هبط به آدم وجمیع ما فضلت به النبیون إلى خاتم النبیین فی عترة خاتم النبیین والمرسلین محمد ( صلى الله علیه وآله ) ، فأین یتاه بکم وأین تذهبون ؟ ! .

363 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : نحن ورثة الأنبیاء ، جلل رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) على علی ( علیه السلام ) ثوبا ، ثم علمه ألف کلمة ، کل کلمة تفتح ألف کلمة .

364 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) : إن العلم الذی نزل مع آدم ( علیه السلام ) لم یرفع والعلم یتوارث . وکان علی ( علیه السلام ) عالم هذه الأمة ، وإنه لم یهلک منا عالم قط إلا خلفه من أهله من علم مثل علمه ، أو ما شاء الله  .

365 - عنه ( علیه السلام ) : أیها الناس ، إن أهل بیت نبیکم شرفهم الله بکرامته ، وأعزهم بهداه ، واختصهم لدینه ، وفضلهم بعلمه ، واستحفظهم وأودعهم علمه . . . فهم الأئمة الدعاة ، والقادة الهداة ، والقضاة الحکام ، والنجوم الأعلام ، والأسوة المتخیرة ، والعترة المطهرة ، والأمة الوسطى ، والصراط الأعلم ، والسبیل الأقوم ، زینة النجباء ، وورثة الأنبیاء  .

( 1 / 4 ) حدیثهم حدیث رسول الله

 372 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) - إنه سئل عن الحدیث یرسله ولا یسنده - : إذا حدثت الحدیث فلم أسنده فسندی فیه أبی عن جدی عن أبیه عن جده رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) عن جبرئیل عن الله عز وجل .

 373 - عنه ( علیه السلام ) : لو أننا حدثنا برأینا ضللنا کما ضل من کان قبلنا ، ولکنا حدثنا ببینة من ربنا بینها لنبیه ( صلى الله علیه وآله ) فبینها لنا .

374 - جابر : قلت لأبی جعفر محمد بن علی الباقر ( علیهما السلام ) : إذا حدثتنی بحدیث فأسنده لی ، فقال : حدثنی أبی عن جدی عن رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) عن جبرئیل ( علیه السلام ) عن الله عز وجل . وکل ما أحدثک بهذا الإسناد .

( 1 / 5 ) أعلم الناس

379 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) : إنی تارک فیکم أمرین إن أخذتم بهما لن تضلوا : کتاب الله عز وجل ، وأهل بیتی عترتی . أیها الناس ، اسمعوا وقد بلغت أنکم ستردون علی الحوض ، فأسألکم عما فعلتم فی الثقلین ، والثقلان کتاب الله جل ذکره وأهل بیتی ، فلا تسبقوهم فتهلکوا ، ولا تعلموهم فإنهم أعلم منکم .

 380 - عنه ( صلى الله علیه وآله ) : ألا إن أبرار عترتی وأطائب أرومتی أحلم الناس صغارا وأعلم الناس کبارا ، فلا تعلموهم فإنهم أعلم منکم ، لا یخرجونکم من باب هدى ولا یدخلونکم فی باب ضلالة  .

 381 - الإمام علی ( علیه السلام ) : ولقد علم المستحفظون من أصحاب محمد ( صلى الله علیه وآله ) أنه قال : إنی وأهل بیتی مطهرون ، فلا تسبقوهم فتضلوا ، ولا تتخلفوا عنهم فتزلوا ، ولا تخالفوهم  فتجهلوا ، ولا تعلموهم فإنهم أعلم منکم ، هم أعلم الناس کبارا ، وأحلم الناس صغارا .

 ( 1 / 6 ) الراسخون فی العلم

395 - الإمام علی ( علیه السلام ) : أین الذین زعموا أنهم الراسخون فی العلم دوننا ، کذبا وبغیا علینا أن رفعنا الله ووضعهم ، وأعطانا وحرمهم ، وأدخلنا وأخرجهم ؟ ! بنا یستعطى الهدى ، ویستجلى العمى .

396 - عنه ( علیه السلام ) : فرض على الأمة طاعة ولاة أمره القوام بدینه ، کما فرض علیهم طاعة  رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) فقال : * ( أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم ) *  . ثم بین محل ولاة أمره من أهل العلم بتأویل کتابه فقال عز وجل : * ( ولو ردوه إلى الرسول وإلى أولی الأمر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم ) *  . وعجز کل أحد من الناس عن معرفة تأویل کتابه غیرهم ، لأنهم هم الراسخون فی العلم ، المأمونون على تأویل التنزیل ، قال الله تعالى : * ( وما یعلم تأویله إلا الله والراسخون فی العلم ) *  .

 398 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : نحن الراسخون فی العلم ، ونحن نعلم تأویله  .

 399 - عنه ( علیه السلام ) : الراسخون فی العلم : أمیر المؤمنین والأئمة ( علیهم السلام ) من بعده .

( 1 / 7 ) معدن العلم

 400 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) : نحن أهل البیت مفاتیح الرحمة ، وموضع الرسالة ، ومختلف الملائکة ، ومعدن العلم .

401 - حمید بن عبد الله بن یزید المدنی أنه ذکر عند النبی ( صلى الله علیه وآله ) قضاء قضى به علی بن أبی طالب ، فأعجب النبی ( صلى الله علیه وآله ) فقال : الحمد لله الذی جعل فینا الحکمة أهل البیت .

 402 - الإمام علی ( علیه السلام ) : نحن شجرة النبوة ، ومحط الرسالة ، ومختلف الملائکة ، ومعادن العلم ، وینابیع الحکم ، ناصرنا ومحبنا ینتظر الرحمة ، وعدونا ومبغضنا ینتظر السطوة  .

 403 - عنه ( علیه السلام ) - وقد خطب الناس بالمدینة - : أما والذی فلق الحبة وبرأ النسمة ، لو اقتبستم العلم من معدنه ، وشربتم الماء بعذوبته ، وادخرتم الخیر من موضعه ، وأخذتم الطریق من واضحه ، وسلکتم من الحق نهجه ، لنهجت بکم السبل ، وبدت لکم الأعلام ، وأضاء لکم الاسلام  .

 ( 1 / 8 ) عیش العلم

 409 - الإمام علی ( علیه السلام ) - من خطبة له یذکر فیها آل محمد ( صلى الله علیه وآله ) - : هم عیش العلم ، وموت الجهل ، یخبرکم حلمهم عن علمهم ، وظاهرهم عن باطنهم ، وصمتهم عن حکم منطقهم ، لا یخالفون الحق ولا یختلفون فیه  .

410 - عنه ( علیه السلام ) : واعلموا أنکم لن تعرفوا الرشد حتى تعرفوا الذی ترکه ، ولن تأخذوا بمیثاق الکتاب حتى تعرفوا الذی نقضه ، ولن تمسکوا به حتى تعرفوا الذی نبذه ، فالتمسوا ذلک من عند أهله ، فإنهم عیش العلم وموت الجهل ، هم الذین یخبرکم حکمهم عن علمهم ، وصمتهم عن منطقهم ، وظاهرهم عن باطنهم ، لا یخالفون الدین ولا یختلفون فیه ، فهو بینهم شاهد صادق ، وصامت ناطق .

ابواب علم ائمه علیهم السلام

( 2 / 1 ) علم الکتاب

 411 - أبو سعید الخدری : سألت رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) عن قول الله تعالى : * ( ومن عنده علم الکتاب ) *  قال : ذاک أخی علی بن أبی طالب

 412 - أبو سعید الخدری : سألت رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) عن قول الله جل شأنه : * ( قال الذی عنده علم من الکتاب ) * قال : ذاک وصی أخی سلیمان بن داود ، فقلت له : یا رسول الله ، فقول الله عز وجل : * ( قل کفى بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب ) * قال : ذاک أخی علی بن أبی طالب .

 413 - الإمام علی ( علیه السلام ) - فی قول الله تبارک وتعالى : * ( قل کفى بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب ) * - : أنا هو الذی عنده علم الکتاب ( 1 ) . 414 - الإمام الحسین ( علیه السلام ) : نحن الذین عندنا علم الکتاب وبیان ما فیه ، ولیس لأحد من خلقه ما عندنا ، لأنا أهل سر الله.

 415 - عبد الله بن عطاء : کنت عند أبی جعفر جالسا إذ مر علیه ابن عبد الله سلام ، قلت : جعلنی الله فداک ، هذا ابن الذی عنده علم من الکتاب ؟ قال : لا ، ولکنه صاحبکم علی بن أبی طالب الذی نزلت فیه آیات من کتاب الله عز وجل : * ( الذی عنده علم من الکتاب ) *.

( 2 / 2 ) تأویل القرآن

 419 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) : علی یعلم الناس بعدی من تأویل القرآن ما لا یعلمون - أو [ قال : ] یخبرهم -.

420 - الإمام علی ( علیه السلام ) : سلونی عن کتاب الله ، فإنه لیس من آیة إلا وقد عرفت بلیل نزلت أم بنهار ، فی سهل أم فی جبل .

 421 - عنه ( علیه السلام ) : سلونی عن کتاب الله عز وجل ، فوالله ما نزلت آیة منه فی لیل أو نهار ولا مسیر ولا مقام إلا وقد أقرأنیها رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) وعلمنی تأویلها . فقال ابن الکواء : یا أمیر المؤمنین ، فما کان ینزل علیه وأنت غائب عنه ؟ قال : کان یحفظ على رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) ما کان ینزل علیه من القرآن وأنا عنه غائب حتى أقدم علیه  فیقرئنیه ویقول لی : یا علی ، أنزل الله علی بعدک کذا وکذا وتأویله کذا وکذا ، فیعلمنی تنزیله وتأویله  .

 422 - عنه ( علیه السلام ) : ما نزلت على رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) آیة من القرآن إلا أقرأنیها وأملاها علی فکتبتها بخطی ، وعلمنی تأویلها وتفسیرها ، وناسخها ومنسوخها ، ومحکمها ومتشابهها ، وخاصها وعامها .

 423 - عبد الله بن مسعود : إن القرآن أنزل على سبعة أحرف ، ما منها حرف إلا له ظهر وبطن ، وإن علی بن أبی طالب عنده علم الظاهر والباطن .

 ( 2 / 3 ) اسم الله الأعظم

430 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) : إن اسم الله الأعظم على ثلاثة وسبعین حرفا ، وکان عند آصف منها حرف واحد فتکلم به فخسف بالأرض ما بینه وبین سریر بلقیس ، حتى ‹ صفحة 204 › تناول السریر بیده ، ثم عادت الأرض کما کانت أسرع من طرفة عین . ونحن عندنا من الاسم الأعظم اثنان وسبعون حرفا ، وحرف واحد عند الله عز وجل استأثر به فی علم الغیب عنده ، ولا حول ولا قوة إلا بالله العلی العظیم.

 ( 2 / 4 ) جمیع اللغات

 433 - ابن شهرآشوب - فی أحوال الإمام علی ( علیه السلام ) - : روی أنه قال ( علیه السلام ) لابنة یزدجرد : ما ‹ صفحة 205 › اسمک ؟ قالت : جهان بانویه فقال : بل شهر بانویه ، وأجابها بالعجمیة.

434 - سماعة بن مهران ، عن شیخ من أصحابنا ، عن أبی جعفر ( علیه السلام ) : جئنا نرید الدخول علیه ، فلما صرنا فی الدهلیز سمعنا قراءة سریانیة بصوت حزین یقرأ ویبکی حتى أبکى بعضنا  .

435 - موسى بن أکیل النمیری : جئنا إلى باب دار أبی جعفر ( علیه السلام ) نستأذن علیه ، فسمعنا صوتا حزینا یقرأ بالعبرانیة ، فدخلنا علیه وسألنا عن قارئه فقال : ذکرت مناجاة إیلیا فبکیت من ذلک.

436 - أحمد بن قابوس عن أبیه عن أبی عبد الله ( علیه السلام ) : دخل علیه قوم من أهل خراسان ، فقال - ابتداء قبل أن یسأل - : من جمع مالا یحرسه عذبه الله على مقداره ، فقالوا له - بالفارسیة - : لا نفهم بالعربیة ، فقال لهم : هر که درم اندوزد جزایش دوزخ بأشد.

 ( 2 / 5 ) منطق الطیر وکل دابة

 443 - الإمام علی ( علیه السلام ) : علمنا منطق الطیر کما علمه سلیمان بن داود ، وکل دابة فی بر أو بحر

 444 - عنه ( علیه السلام ) : علمنا منطق الطیر ، وأوتینا من کل شئ ، إن هذا لهو الفضل العظیم.

 445 - علی بن أبی حمزة : دخل رجل من موالی أبی الحسن ( علیه السلام ) فقال : جعلت فداک ، أحب أن تتغذى عندی ، فقام أبو الحسن ( علیه السلام ) حتى مضى معه فدخل البیت ، فإذا فی البیت سریر ، فقعد على السریر ، وتحت السریر زوج حمام ، فهدر الذکر على الأنثى . وذهب الرجل لیحمل الطعام فرجع وأبو الحسن ( علیه السلام ) یضحک ، فقال : أضحک الله سنک ، مم ضحکت ؟ فقال : إن هذا الحمام هدر على هذه الحمامة فقال لها : یا سکنی وعرسی ، والله ما على وجه الأرض أحد أحب إلی منک ، ما خلا هذا القاعد على السریر ، قال : قلت : جعلت فداک وتفهم کلام الطیر ؟ فقال : نعم ، علمنا منطق الطیر ، وأوتینا من کل شئ  .

446 - علی بن أسباط : خرجت مع أبی جعفر ( علیه السلام ) من الکوفة وهو راکب على حمار ، فمر بقطیع غنم ، فترکت شاة الغنم وعدت إلیه وهی ترغو ، فاحتبس ( علیه السلام ) وأمرنی أن أدعو الراعی إلیه ، ففعلت . فقال أبو جعفر ( علیه السلام ) : أیها الراعی ، إن هذه الشاة تشکوک وتزعم أن لها رجلین وأنک تحیف علیها بالحلب ، فإذا رجعت إلى صاحبها بالعشی لم یجد معها لبنا ، فإن کففت من ظلمها ، وإلا دعوت الله تعالى أن یبتر عمرک ، فقال الراعی : إنی أشهد أن لا إله إلا الله ، وأشهد أن محمدا رسول الله ، وأنک وصیه ، أسألک لما أخبرتنی من أین علمت هذا الشأن ؟ فقال أبو جعفر ( علیه السلام ) : نحن خزان الله على علمه وغیبه وحکمته ، وأوصیاء أنبیائه ، وعباد مکرمون  .

( 2 / 6 ) ما کان وما یکون

448 - الإمام علی ( علیه السلام ) : لولا آیة فی کتاب الله لأخبرتکم بما کان وبما یکون وما هو کائن إلى یوم القیامة ، وهی هذه الآیة : * ( یمحو الله ما یشاء ویثبت وعنده أم الکتاب ) *  .

 449 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : اللهم یا من أعطانا علم ما مضى وما بقی ، وجعلنا ورثة الأنبیاء ، وختم بنا الأمم السالفة ، وخصنا بالوصیة ( 4 ) .

450 - معاویة بن وهب : استأذنت على أبی عبد الله ( علیه السلام ) فقیل لی : أدخل ، فدخلت فوجدته فی مصلاه فی بیته ، فجلست حتى قضى صلاته ، فسمعته وهو یناجی ربه ویقول : یا من خصنا بالکرامة ، وخصنا بالوصیة ، ووعدنا الشفاعة ، وأعطانا علم ما مضى وما بقی ، وجعل أفئدة من الناس تهوی إلینا ، اغفر لی ولإخوانی ولزوار قبر أبی [ عبد الله ] الحسین ( علیه السلام ) .

( 2 / 7 ) المنایا والبلایا

 456 - الإمام علی ( علیه السلام ) : إنا أهل بیت علمنا علم المنایا والبلایا والأنساب . والله ، لو أن رجلا منا قام على جسر ثم عرضت علیه هذه الأمة لحدثهم بأسمائهم وأنسابهم.

 457 - الإمام زین العابدین ( علیه السلام ) : عندنا علم المنایا والبلایا ، وفصل الخطاب ، وأنساب العرب ، ومولد الاسلام.

 458 - إسحاق بن عمار : سمعت العبد الصالح ینعى إلى رجل نفسه ، فقلت فی نفسی : وإنه لیعلم متى یموت الرجل من شیعته ؟ ! فالتفت إلی شبه المغضب ، فقال : یا إسحاق ، قد کان رشید الهجری یعلم علم المنایا والبلایا ، والإمام أولى بعلم ذلک . ثم قال : یا إسحاق ، اصنع ما أنت صانع ، فإن عمرک قد فنی ، وإنک تموت إلى سنتین ، وإخوتک وأهل بیتک لا یلبثون بعدک إلا یسیرا حتى تتفرق کلمتهم ، ویخون بعضهم بعضا حتى یشمت بهم عدوهم ، فکان هذا فی نفسک ؟ فقلت : فإنی أستغفر الله بما عرض فی صدری . فلم یلبث إسحاق بعد هذا المجلس إلا یسیرا حتى مات ، فما أتى علیهم إلا قلیل حتى قام بنو عمار بأموال الناس فأفلسوا.

 459 - الإمام الرضا ( علیه السلام ) - فیما کتب إلى عبد الله بن جندب - : أما بعد ، فإن محمدا کان أمین الله فی خلقه ، فلما قبض النبی ( صلى الله علیه وآله ) کنا أهل البیت ورثته ، فنحن أمناء الله فی أرضه ، عندنا علم المنایا والبلایا ، وأنساب العرب ، ومولد الاسلام.

( 2 / 8 ) ما فی الأرض والسماء

 460 - رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) : ما ینقلب جناح طائر فی الهواء إلا وعندنا فیه علم .

461 - أبو حمزة : سمعت أبا جعفر ( علیه السلام ) یقول : لا والله لا یکون عالم جاهلا أبدا ، عالما بشئ جاهلا بشئ . ثم قال : الله أجل وأعز وأکرم من أن یفرض طاعة عبد یحجب عنه علم سمائه وأرضه . ثم قال : لا یحجب ذلک عنه.

 462 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : إن الله أجل وأعظم من أن یحتج بعبد من عباده ثم یخفى عنه شیئا من أخبار السماء والأرض ( 5 ) .

 463 - عنه ( علیه السلام ) : الله أحکم وأکرم من أن یفرض طاعة عبد یحجب عنه خبر السماء صباحا ومساء ( 6 ) . ‹ صفحة 214 ›

( 2 / 9 ) ما یحدث الله باللیل والنهار

 464 - سلمة بن محرز : سمعت أبا جعفر ( علیه السلام ) یقول : إن من علم ما أوتینا تفسیر القرآن وأحکامه ، وعلم تغییر الزمان وحدثانه . إذا أراد الله بقوم خیرا أسمعهم ، ولو أسمع من لم یسمع لولی معرضا کأن لم یسمع . ثم أمسک هنیئة . ثم قال : ولو وجدنا أوعیة أو مستراحا لقلنا ، والله المستعان

مبادی علوم ائمه علیهم السلام

( 3 / 1 ) تعلیم النبی ( صلى الله علیه وآله )

 469 - الإمام علی ( علیه السلام ) : کنت إذا سألت رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) أعطانی ، وإذا سکت ابتدأنی.

470 - محمد بن عمر بن علی ( علیه السلام ) : إنه قیل لعلی ( علیه السلام ) : ما لک أکثر أصحاب رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) حدیثا ؟ فقال : إنی کنت إذا سألته أنبأنی ، وإذا سکت ابتدأنی.

 471 - أم سلمة : کان جبرئیل یمل على رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) ورسول الله یمل على علی ( علیه السلام )

 472 - الإمام علی ( علیه السلام ) : لیس کل أصحاب رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) من کان یسأله ویستفهمه ، حتى إن کانوا لیحبون أن یجئ الأعرابی والطارئ فیسأله ( علیه السلام ) حتى یسمعوا . وکان لا یمر بی من ذلک شئ إلا سألته عنه وحفظته.

( 3 / 2 ) أصول العلم

477 - الإمام علی ( علیه السلام ) : عندنا أهل البیت مفاتیح العلم ، وأبواب الحکمة ، وضیاء الأمر ، وفصل الخطاب.

 478 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) : لو کنا نفتی الناس برأینا وهوانا لکنا من الهالکین ، ولکنا نفتیهم بآثار من رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) وأصول علم عندنا نتوارثها کابرا عن کابر ، نکنزها کما یکنز هؤلاء ذهبهم وفضتهم.

 479 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : لولا أن الله فرض طاعتنا وولایتنا وأمر مودتنا ما أوقفناکم على أبوابنا ، ولا أدخلناکم بیوتنا ، إنا والله ما نقول بأهوائنا ، ولا نقول برأینا ، ولا نقول إلا ما قال ربنا ، وأصول عندنا نکنزها کما یکنز هؤلاء ذهبهم وفضتهم.

480 - محمد بن مسلم : قال أبو عبد الله ( علیه السلام ) : إن رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) قد أنال فی الناس وأنال وأنال - یشیر کذا وکذا - وعندنا أهل البیت أصول العلم وعراه ، وضیاؤه  وأواخیه  .

( 3 / 3 ) کتب الأنبیاء

481 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : ألواح موسى ( علیه السلام ) عندنا ، وعصا موسى عندنا ، ونحن ورثة النبیین  .

482 - أبو بصیر عن أبی عبد الله ( علیه السلام ) : قال لی : یا أبا محمد ، إن الله عز وجل لم یعط الأنبیاء شیئا إلا وقد أعطاه محمدا ( صلى الله علیه وآله ) . قال : وقد أعطی محمدا جمیع ما أعطی الأنبیاء ، وعندنا الصحف التی قال الله عز وجل : * ( صحف إبراهیم وموسى ) *. قلت : جعلت فداک ، هی الألواح ؟ قال : نعم

 483 - الإمام الکاظم ( علیه السلام ) - لمن سأله : أنى لکم التوراة والإنجیل وکتب الأنبیاء ؟ - : هی عندنا وراثة من عندهم ، نقرؤها کما قرؤوها ، ونقولها کما قالوا ، إن الله لا یجعل حجة فی أرضه یسأل عن شئ فیقول : لا أدری.

 484 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : إن رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) أفضیت إلیه صحف إبراهیم وموسى فائتمن  علیها علیا ، ثم ائتمن علیها علی الحسن ، ثم ائتمن علیها الحسن الحسین أخاه ، وائتمن الحسین علیها علی بن الحسین ، ثم ائتمن علیها علی بن الحسین محمد بن علی ، وائتمننی علیها أبی فکانت عندی ، وقد ائتمنت ابنی هذا علیها على حداثته وهی عنده  .

 485 - عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله ( علیه السلام ) أنه سأله عن قول الله عز وجل : * ( ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ) * ما الزبور وما الذکر ؟ قال : الذکر عند الله ، والزبور الذی أنزل على داود ، وکل کتاب نزل فهو عند أهل العلم ، ونحن هم.

( 3 / 4 ) کتاب الإمام علی ( علیه السلام )

486 - أم سلمة : أقعد رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) علیا ( علیه السلام ) فی بیته ، ثم دعا بجلد شاة ، فکتب فیه حتى أکارعه.

 487 - أم سلمة : دعا رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) بأدیم وعلی بن أبی طالب ( علیه السلام ) عنده ، فلم یزل رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) یملی وعلی یکتب حتى ملأ بطن الأدیم وظهره وأکارعه.

 488 - الإمام الصادق ( علیه السلام ) : دعا رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) علیا ( علیه السلام ) ودعا بدفتر ، فأملى علیه رسول الله صلى الله علیهما بطنه ( 7 ) .  489 - الإمام الحسن ( علیه السلام ) : إن العلم فینا ، ونحن أهله ، وهو عندنا مجموع کله بحذافیره ، وإنه لا یحدث شئ إلى یوم القیامة حتى أرش الخدش إلا وهو عندنا مکتوب بإملاء رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) وخط علی ( علیه السلام ) بیده.

490 - عنه ( علیه السلام ) - أنه سئل عن رأی أبیه فی الخیار ، من مباحث البیوع والمعاملات - : فدعا بربعة ، فأخرج منها صحیفة صفراء مکتوب فیها قول علی فی الخیار .

 491 - الإمام الباقر ( علیه السلام ) : فی کتاب علی ( علیه السلام ) کل شئ یحتاج إلیه حتى الخدش والأرش والهرش .

علم امام علی علیه اسلام از منظر دیگران

جرج جرداق مسیحی

ایشان در کتاب صوت العداله فصلی را اختصاص می دهد به علم امام علی علیه السلام با عنوان « باهمه علوم » و در آغاز این فصل از امام علی علیه السلام روایتی نقل می کند که ـ کم ارزش ترین مردم بی دانش ترین آنها است ـ و از عمر نقل می کند که گفت : « علی هر مشکلی که تو در آن داوری نکنی مبارک و فرخنده مباد »

جرج جرداق می نویسد :

علی ابن ابیطالب در عقل و اندیشه ، یگانه و بی همتاست و بهمین جهت او محور فکری اسلام و جامع و سرچشمه علوم عربی ماست ، بطوریکه در میان عرب هیچ دانشی نیست مگر آن که علی آنرا پایه گذاری کرده و یا در پیدایش آن سهیم و شریک بوده است

فقه و علم امام علی علیه السلام  

علی بن ابیطالب در فقه اسلامی از همه داناتر است علی در مورد اعتماد ابوبکر و عمربن خطاب در همه مشکلات بغرنج و پیچده بود .

دانش علی در فقه اسلامی منحصر در نصوص و احکام فقهی نبود بلکه در علوم مقدماتی فقه نیز از قبیل حساب بر دیگران تفوق و برتری داشت و اگر ابوحنیفه امام اعظم فقه دانسته شده است با واسطه شاگرد امام علی بود و مالک ابن انس نیز با چند واسطه شاگرد علی بود زیرا او از ربیعه و ربیعه از عکرمه و عکرمه از عبدلله بن عباس و عبد الله بن عباس از علی استفاده کرده بود به ابن عباس که استاد همه اینها بود گفته شد : « نسبت علم تو با پسر عمویت ـ علی ـ چگونه است ؟ در جواب گفت : « مانند قطره ی بارانی در برابر اقیانوس »

قضاوت و امام علی علیه السلام 

همه یاران پیامبر معترفند که پیامبر یکبار فرمود : علی در قضاوت ازهمه شما برتر است « قاضی ترین شما علی است »از عمربن خطاب نقل شده که به علی گفت : ای ابوالحسن خداوند مبارک نگرداند هر مشکلی را که تو در آن حکم و داوری نکنی » و « اگر علی نبود عمر هلاک می شد » و « هنگامیکه علی در مسجدحاضر باشد هیچکس فتوی ندهد »

علم کلام و امام علی علیه السلام

علی نخستین دانشمند کلامی و بلکه پدر علم کلام است برای آن که دانشمندان نخستین این علم از سر چشمه علی بن ابیطالب سیراب شده اند و اصول و مبادی این علم از راه علی به آنان رسیده است و دانشمندان بعدی هم همچنان به نور او راه می روند مثلا واصل بن عطا بینانگذار فرقه معتزله ـ نخستین گروه اسلامی که می کوشد اصالت و مقام عقل را در موضوعات دینی بالا ببرد ـ شاگرد ابوهاشم بن محمدبن حنفیه است که پدر او شاگرد علی بن ابیطالب بود و هکذا اشاعره که شاگرد واصل بن عطا بوده اند

عرفان و امام علی علیه السلام

بذر تصوف اسلامی در بسیاری از موارد در نهج البلاغه به چشم می خورد وهواداران تصوف در اسلام باین موارد و نمونه ها استناد جسته اند  پیش ا زآن که مسلمانان فلاسفه یونان را بشناسند و یا فلسفه هند و یونان و غیره را به عربی ترجمه و نقل کنند .

علوم عربی و امام علی علیه السلام

تبحر او در علوم عربی و منطق صحیح و قوای ذهنی خارق العاده او که برای ضبط اصول و قواعد عربی باو یاری کرد تا زبان عربی مستند به دلیل و برهن باشد که نشان دهنده قدرت عقلی او در استدلال و قیاس منطقی است در واقع علی بحق واضع و پایه گذار علوم عربی بود شاگرد و رفیق او ابو الاسود دئلی روزی بنزد علی آمد و او را غرق در تفکر دید پرسید : در چه چیزی فکر می کنی یا امیر المؤمنین فرمود : من در شهر شما ـ کوفه ـ سخنی شنیدم که از نظر ادبی غلط بود از اینرو می خواهم کتابی در اصول عربی آماده سازم سپس کاغذ به او داد که در آن چنین بود : کلام عبارت است از اسم و فعل و حرف تا آخر نقل دیگر هم شده است که در اثر اختلافات به وجود آمده در تلاوت قرآن باعث شد تا امام علیه السلام نحو را مطرح نماید

فلسفه و حکمت و امام علی علیه السلام

فلسفه و حکمت ـ مبمثابه بینش عمیق اندیشه و خرد محیط ادراک اصیل نیروی استنباط و فراگیری ، قدرت اختصار و ایجاز و سپس کوشش خستگی ناپذیر در این راه ـ در واقع از آثار امام علی است برای این که در این زمینه چیزهای دارد که او را بمقام شامخی در میان فلاسفه ملتها و یگانهای تاریخ می رساند .

علی استادی است که همه ی آنهائی که پس از وی آمدند و صاحب نظر شدند به کمال و اصالت او اعتراف کردند و در واقع خود پیروان آراء و شرح دهندگان نظریات او بودند کتاب بزرگ امام « نهج البلاغه » بمقداری از گوهر حکمت غنی است کهامام را در صف اول و مقدم همه فلاسفه و حکماء جهان قرار می دهد .

علم امام رضا علیه السلام از منظر دیگران

3. حسن بن سهل (215 ق)

گفته است:                            

«قد جعل (مأمون) على بن موسى ولى عهده من بعده و انه نظر فى بنى العباس و بنى على فلم یجد افضل و لا اورع و لا اعلم منهمأمون على بن موسى الرضا را ولیعهد خود قرار داد. وى در میان بنى عباس و بنى على فردى را برتر و با تقواتر و عالم تر از على بن موسى نیافت...».

4. مأمون (218 ق)

او که قاتل امام رضاست، درباره ایشان، خطاب به وزیر خود فضل بن سهل مى گوید:

«و ما أعلم أحدا أفضل من هذا الرجل من احدى را برتر از این مرد (امام رضا) نمى شناسم».

5) عباس (قرن سوم هجری) :

ابراهیم بن عباس می‌گوید: شنیدم که عباس (یکى از معاصرین امام رضا) درباره على بن موسى الرضا(ع)چنین مى گفت: «ما سُئِل الرضا عن شی ء إلا عَلِمَه و لا رأیتُ أعْلَمُ منه بما کان فی الزمان إلى وقت عصره و کان المأمون یمْتِحَنه بالسؤال عن کل شی ء فیجیبُه الجواب الشافی و کان قلیل النوم، کثیر الصوم لا یفوته صیام ثلاثة أیام فی کل شهر و یقول ذلک صیام الدهر و کان کثیر المعروف و الصدقة سرّاً و أکثر ما یکون ذلک منه فی اللیالی المظلمة و کان جلوسه فی الصیف على حصیر و فی الشتاء على مسح هر چه از على بن موسى الرضا(ع)پرسیده مى شد، جواب مى داد و من تا به حال فردى را عالم تر از وى در این دوران ندیده ام. مأمون آن حضرت را با سؤالات مختلف امتحان مى کرد و على بن موسى (ع)با جواب قانع کننده اى پاسخ مى داد. على بن موسى کم خواب بود و بسیار روزه مى گرفت، هیچ گاه سه روز روزه ماهیانه ایشان ترک نمى شد و مى فرمود: این سه روز روزه، معادل روزه یک سال است. آن حضرت کارهاى خیر زیادى انجام مى داد، صدقه پنهانى مى داد و اکثر این صدقات در تاریکى شب انجام مى گرفت. در تابستان بر حصیر و در زمستان بر پوستین مى نشست».

13. جایگاه علم و دانش

قبل از شناخت بعد بینشی ائمه اهل بیت علیهم السلام لازم است نگاهی به دانش و ارزش و جایگاه آن داشته باشیم و تا جایگاه علم و ارزش آن و منشاء پیدایش آن و راه دست یابی به آن معلوم نشود شناخت بعد علمی و بینشی ائمه علیهم السلام ممکن نخواهد بود و لذا قبل از ورود به معرفت اهل بیت علیهم السلام لازم است نگاه مختصری به علم و ارزش آن داشته باشیم.

1. انسان و دانش

بدون شک دالان ورودی به انسان شناسی و شناخت ابعاد و زوایای وجودی او معرفت شناسی است و کلید معرفت شناسی تفکر است و لذا برای شناخت علم و آگاهی و ارزش آن در خود تأمل می کنیم و یافته های درونی خود را مورد توجه قرار می دهیم و با کلید تفکر به خود یابی و خود شناسی می پردازیم و از این راه با درون مایه های انسان آشنا می شویم .

وقتی ما درون کاوی می کنیم از حقیقتی بنام علم و آگاهی در خود آشنا می شویم این خود آگاهی و فهم از هستی اساس شناخت و معرفت ما را سامان می دهد و پایه تمام معارف ما خواهد بود شما وقتی به بچه ای که تازه به دنیا آمده است توجه می کنید اولین عکس العمل که او نسبت به فضای جدید که در آن قرار گرفته است دارد شما را به خود جلب می کند آری  او با فریاد بلند می خواهد حقیقتی را بیان کند که دیگران از آن بی خبر اند او می داند که جایی که آمده است با منزلگاه قبلی او متفاوت است و می داند فضای انس و الفت او تغییر پیدا کرده است او از این که او را از وطن خود به سر زمین غربت آورده اند غمگین و ناراحت است . اما او ساکت نمی نشیند در مدت زمان کوتاه حس کاوشگری او فعال می شود و با صدا ها آشنا می شود و کم کم  دست خود را به سوی اشیاء دراز می کند و هر چه به دست می آورد به دهان می گذارد دیگران فکر می کنند این بچه شایق و علاقمند به خوردن است غافل از این که خوردن ابزار معرفت او است او برای این که محیط اطراف خود را بشناسد از ابزار دهان استفاده می کند  او در اوایل زندگی در کمترین زمان کلی از اطلاعات را کسب می کند از آنجا که تمرکز حواس دارد و معارف و صور ذهنی ای که او را مشغول خود کند خیلی محدود است و لذا در کمترین زمان می تواند  از ابزار ها ی مختلف مانند دست و چشم و گوش در کمترین زمان کلی اطلاعات دریافت کند  افراد نا بینا در کمترین زمان از حس دستش استفاده می کند همانطور که من با چشم پول هزار تومانی را از صد تومانی تشخیص می دهم فرد نا بینا هم با ابزار دست می تواند همین کاری که من با چشم می دهم با حس دست تشخیص دهد و اگر من بخواهم از ابزار دست برای درک حقایقی که نابینا با دست به آن راه یافته است دست پیدا کنم  مدت زمان زیادی را برای یاد گیری باید صرف کنم چون اشتغالات قوای حسی مانع از تمرکز در ادراکات می شود هر چه تمرکز کمتر قدرت یاد گیری کمتر می شود و بر عکس هر قدر تمرکز بیشتر توان یاد گیری هم افزایش می یابد او کم کم با معلومات خود آشنا می شود و لذا از ائمه علیهم السلام نقل شده است که علم آموزی در کودکی مانند نقش بستن بر سنگ است .

کودک هر قدر که بزرگ می شود صورت های جدیدی در ذهن او نقش می بندد وقتی در این صورت های ذهنی که معلومات ما به حساب می آیند مورد توجه قرار می دهیم به نکته های نابی دست می یابیم که اگر نبود کلید تفکر این حقایق قابل وصول نمی بود در نگاه ظاهری به صورت های ذهنی ما با سه دسته از صور ذهنیه آشنا می شویم .

2. ابزار شناخت انسان

با تأمل در مدراکات و معلومات خود  و یافته های درونی خود با سه ابزار شناخت آشنا می شویم یک دسته معلومات است که از طریق حواس ظاهری بدست آمده اند یعنی از طریق چشم و گوش و پوست و بینی و دهان این صورت های ذهنی حاصل شده اند مثلا با ابزار چشم با صورت های مختلف آشنا شده ایم مانند منظره های زیبا و قیافه دوستان و ... و و با گوش خود صدای خود و صدای موجودات دیگر را می شنویم و می شناسیم و از طریق حس بویای خود بوی های که در اطراف ما  در فضا پراکنده اند را ادراک می کنیم و با حس لامسه  بدن خود و اشیاء دیگر را لمس می کنیم و می شناسیم و بلاخره سرما و گرما و زبر و نرم و سفت و شل و دیگر دیدنیها و شنیدنیها و بوییدنیها و لمس کردنیها و چشیندنیها را ادراک می کنیم .

بنابر این یکی از ابزارهای شناخت خود ما همین حواس ما است که احتیاجات فراوانی از ما را همین حواس بر آورده می کند که وصف و توصیف شرح حال هر یک کتاب مستقلی می طلبد .

وقتی ما به درون خود مراجعه می کنیم در درون خود می یابیم که ما به چیزهای علم و معرفت داریم که از راه حواس ما انجام نمی گیرد همین معلوماتی که ما از طریق حس گرفته بودیم معلوم ما هستند و اینها را با هم ارتباط می دهیم و تجزیه و تحلیل  می کنیم و چیزهای جدیدی کشف می کنیم که این فهم های جدید از طریق حواس انجام نمی گیرد مانند این که رابطه علت و معلول و بحث علیت  و اجتماع نقیضین محال است و .. از دسته معلومات استفاده  می شود ما یک قوه و ابزار دیگری هم برای ادراک حقایق داریم که غیر از قوای حسی ما است این قوه ادراکی را عقل می نامیم .

این دو نوع ادراک یعنی ادراکات حسی و عقلی جایگاهشان به حسب ظاهر کله انسان است که متشکل از جمجمه و مغز و تارهای عصبی مرتبط با قوای حسی و ... است  .

وقتی ما بیشتر در درون خود سیر می کنیم و معلومات خود را بازبینی می کنیم با حقیقت ادراکی دیگری آشنا می شویم که کارش با این نوع ادراکات فرق می کند و جایگاه او مغز نیست بلکه قلب و دل انسان است این ابزار ادراکی ما نه مانند ابزار حسی ما است که صورت سازی کند و نه مانند ابزار ادراک  عقل ما است  تا تجزیه و تحلیل  کند بلکه یک نوع ادراکات خاص خود را دارد مثلا شجاعت و عطوفت و مهربانی و مهر ورزی و ایثار و عشق و علاقه و بخل و حسادت و کینه و عجب و غرور نفرت و دشمنی و جوانمردی و حریت .... اینها هم مفاهیمی اند که من آنها را درک می کنم و می فهم چه هستند  اما راه فهم اینها نه قوای حسی ما است و نه عقل ما بله عقل ما می تواند شجاعت را تجزیه تحلیل کند ولی آن حقیقتی که بنام شجاعت در درون خود می یابم آن مربوط به عقل من نیست از طریق عقل آن را ادراک نمی کنم بلکه از راه دل و قلب آن را می فهیم که داریم یا نداریم و آن چه از طریق دل درک می شود به علم حضوری و شهودی است بر خلاف آن دو راه قبل که از طریق حصول انجام می گرفت .

بنابر این وقتی در خود کاوش می کنیم در می یابیم که ما سه قوه ادراکی داریم که یکی حواس ظاهری است و دیگری عقل است و سومی راه دل و قلب است .

همه انسان ها  با ابزار های حسی آشنایند و بیشتر ارتباطات درونی و بیرونی خود را با همین ابزار سامان می دهند و عده ای علاوه بر استفاده از این ابزار حسی بیشتر سر و کارشان با ادراکات عقلی است و سعی می کنند ارتباطات درونی و بیرونی خود را با تجزیه و تحلیل های عقلانی سامان بخشند چرا که این گروه خود را محصور در ارتباطات حسی نمی دانند و خود را فراتر از آن می دانند و در سطح بالاتری به خود و اطراف خود می نگرند و حاضر نیستند خود را در زندان حواس محصور کنند .

عده ای کمی هم از این گروه هم فراتر رفته و خود را از بند حصولیات می رهانند و به دنبال وجدانیات و مشاهدات قدم بر می دارند و بیشتر سر و کارشان با قلب و دلشان است و سعی می کند روابط درونی و بیرونی خود را با ادارکات دل نظم و نظام بخشند .

بنابر این کسی که به ادراکات حسی خود مشغول است و بیش از آن را نیافته است نباید بر کسی که از او فراتر رفته و به ادراکات عقلی دست یافته است خورده گیرد و همچنین کسانی که راه عقل را طی کرده اند و به ادراکات عقلی نایل شده اند نباید بر روندگان راه دل و عرفان خورده گیرند چرا که راه عقل غیر از راه دل است  با ادراکات عقلی نمی شود ادرکات دل را فهمید .

البته باید توجه داشت که این سه نوع ادراک در عرض هم نیستند بلکه هر یک بستر ساز برای ادراک دیگری است ادراکات حسی راه را برای ادراکات عقلی و ادرکات عقلی راه را بر ادراکات عرفانی هموار می کنند .

از آن چه گذشت معلوم شد که انسان سه نوع ادراک دارد و هر یک از ادراکات هم حوزه خاص خود را دارند برای این که ما مقداری این سه نوع ادراک را بطور ملموس بیان کنیم تا کسانی که راه عقل و دل را نپیموده اند بتوانند تصوری از ادراکات عقل و دل داشته باشند تشبیه معقول به محسوس نموده و مثالی می زنیم تا بحث معلوم شود .

ادراکات حسی برای همگان روشن است ما کوه های سر بر افراشته و دشت ها ی گسترده و بیکران و گل ها و حیوانات  زیبا و قشنگ و ده ها و هزاران دیدنی دیگر را با چشم خود می بینم و با گوش خود صدای ها ی زیبای آبشارها و پرندگان را می شنویم و با بویای مان بوی ها معطر و متنفر را استشمام می کنیم و با دست مان چیزی های لطیف و زبر و سخت و نرم را لمس می کنیم و ....

اما فقط کار انسان ها بوییدن و چشیدن و دیدن و گوش کردن و لمس نمودن نیست بلکه انسان های هستند که توانستند از طریق همین دیدن و شنیدن ها کارهای عظیمی انجام دهند که انسان از کار آنها در تحیر و تعجب فرو می ماند همین انسان توانسته است ماشینی بسازد مسیری را که در طول چند  ماه با اسب و قاطر و شتر می پیمود در مدت چند روز بپیماید و همین انسان توانسته است هواپیمایی را بسازد که مسیری را که در چندین روز و ماه با ماشین می پیمود در مدت چند ساعت بپیماید و همین بشر توانسته است قطاری و هواپیمایی بسازد که چند صد نفر را در مدت زمان کوتاهی از شرق عالم به غرب عالم انتقال دهد .

همین انسان توانسته است بر دید انسان چند صد برابر بیافزاید چشمی که بیش از چند کلیو متر برای او قابل درک نبود امروزه  می تواند از هزاران کلیومتر موجودات را مشاهد کند .

و انسانی که نمی توانست در فاصله بیش از چند صد متر صدای انسانی را بشنوند امروز می تواند در یک آن صدای هر حشره و موجودی ریزی را در اقساط نقاط جهان بشنود .

آری انسان چنان توانسته است پیش برود که دل زرات اتم را می شکافد و از آن انرژی هسته ای می سازد بطوری که اگر امروز بخواهد این کره خاکی را به خاک سیاه بکشاند می تواند با فشار دادن کلیدی تمام موجودات روی کره خاکی را ذوب و نیست و نابود کند .

آری این انسان چند  مَن وزن و چند سانت قد چنان توان و قدرتی دارد که می تواند  بر کرات عالم تسلط یابد .

این کارهای عظیم و محیر العقولی که توسط اندیشمندان و دانشمندان انجام گرفته ربطی به قوای حسی آنها ندارد نه فقط در فکر دیدن و شنیدن و بوییدن و چشیدن و لمس کردن نبوده اند بلکه آنها از نیروی عقل هم بهره بردند و ساعاتهای زیادی از عمر خود را در اندیشه و فکر گذرانده اند که توانسته اند به حقایقی دست یابند و مصنوعاتی داشته باشند .

اما عظمت و شکوه انسان فقط این نیست انسان برتر از این است و راه او فقط سیر عقلانی نیست بلکه عظمت و جلالت انسان در ادراکات قلبی اوست .

عده ای از انسان ها به جای این که خود را مشغول ساخت فضا پیما و هواپیما و شکافتن دل هسته های اتمی صرف کنند و خود را مشغول جهان گردی و فضا نوردی کنند و به ادراکات عقلی مشغول باشند و در حوزه اکتسابات حصولی عمر خود را هزینه کنند مشغول دل خود شده اند و به نظاره جهانی در درون خود نشسته اند و بلکه جهانی را ساخته اند که محیر العقول است برای این که عظمت کار این عده معلوم شود مثال می زنیم .

مثال ملموس و روشن که برای همگان قابل درک و فهم است امام راحل ره است امام راحل توانسته بود دل میلیون ها انسان را با خود همراه کند و تمام زور مداران عالم را با تمام ادوات و ابزار الآت و قوای مادی به زانو در آورد و همگان را در بهت حیرت  فرو برد و سردمداران شرق و غرب عالم را در مقابل خود به خضوع و کرنش وا دارد این کار عظیم او بر آمده از ذکاوت و تیز هوشی و عقل و اندیشه او نبود چرا که در طول تاریخ صاحبان فکر و اندیشه در همه جای عالم بوده اند ولی افراد معدودی توانسته بودند چنین هیمنه و ابهتی داشته باشند این عظمت و جلالت این همه نفوذ در دلها و قلبها ناشی از اتصال او به حقیقت عالم هستی بود او به جای تسلط مادی بر عالم و تسخیر ملکی و فیزیکی عالم بر روح و روان و ملکوت عالم مسلط بود این که در قرآن می فرماید سخر لکم ما فی السموات و ما فی الارض تسخیر حقیقی تسخیر بر جان و روح عالم است و الا تسخیر که انسان را اسیر خود کند تسخیر نیست اگر بشر هواپیما و موشک و ماشین و ده ها وسیله و تکنولوژی به راه اندازد ولی به همان مقدار بر اسارت و زحمت او افزوده شود این چه تسخیر طبیعت است تسخیر طبیعت آن است که تو فرماندار باشی و او فرمانبر همان کاری که حضرت سلیمان انجام می داد ابر تحت فرمان او بود باران به دستور نازل می شد و الا بشر امروز موبایل می سازد تا بر طبیعت سلطه یابد ولی بیش از آن که طبیعت را اسیر خود کند خود او در گرو و اسارت طبیعت قرار می گیرد و لذا عارف روشن ضمیر بر دل و جان ها حکومت می کند  او با قلب خود خدای خود را شناخته بود نه با عقل خود او توانسته بود حواس و عقل خود را مطیع قلب خود کند و لذا به یک فرمان او هزاران جوان عاشق و دلباخته آمده جان بازی می شدند و به عشق او خود را در مقابل توپ و تانک دشمن قرار می دادند تا لبخند شادی بر لب امام بنشانند .

نمونه دیگر شخصیت پر نفوذ جهان کنونی سید حسن نصر الله است این شخصیت در حد و مرز خاصی محصور نشده و در میان  شیعه و سنی و مسیحی و یهودی با دین و بی دین چهره محبوب جهان است کسب چنین وجه ای نه از طریق حواس قابل حصول است و نه از طریق ادراکات صرف عقلی بلکه سید حسن نصر الله بیش از هر چیزی به نفس و دل خود پرداخته و خود را برای خدا وقف خدمت به بشریت کرده است انسان باید سالها جان بکند تا بتواند رذایل اخلاقی را از دورن خود بیرون کند تا به محبوبیت برسد .

با توجه به آنچه گذشت معلوم شد انسان ها به حسب نوع ادراکات با هم تفاوت دارند بعضی فقط از ادراکات حسی بهره می برند و بعضی از ادرکات حسی و عقلی و بعض دیگر از ادراکات حسی و عقلی وقلبی بهره مندند .

با توجه به مطلبی که گذشت ما باید به نیاز ها و تواناییهای انسان بپردازیم و بینیم این انسان با این ادراکات سه گانه ای که دارد حد نیاز و خواسته هایش چقدر است و از چه تواناییهای بر خوردار است و تا چه حد می تواند توان خود را به فعلیت برساند به عبارت دیگر حد شدن انسان چه مقدار است .

خواسته و نیازهای انسان حد یقف ندارد انسان هم به لحاظ حواس ظاهری به دنبال اشباع حواس است می خواهد تمام دیدنیهای زیبای عالم را ببیند و تمام صداهای زیبای عالم را بشنود و تمام بوهای خوش عالم را استشمام کند . و هم به لحاظ عقلی می خواهد همه حقایق عالم را کشف کند و بداند و هم به لحاظ قلب و دل می خواهد محبوب همگان باشد و همه را تحت سیطره و فرمان خود در آورد بنابر این خواسته و نیازهای انسان محدود به یک حد جغرافیای خاصی نمی شود و تمام سعی و تلاش دانشمندان و علمای عرصه های مختلف علمی حکایتگر این حقیقت است .

انسان سر تا پا نیاز و احتیاج است و به قدر فقر و نداریش می خواهد هر چقدر فقیر تر و نیازمندتر به همان مقدار خواسته اش بیشتر است .

3.  روش شناسی علم

برای شناخت علم لازم است ما خود علم را مورد دقت و مطالعه قرار دهیم با روش علمی به سراغ شناخت خود علم برویم بنظر می رسد بهترین روش برای شناخت علم تفسیر علم به خود علم است آفتاب آمد دلیل آفتاب برای شناخت روشنایی نور چیزی بهتر از نور نیست یا من دل علی ذاته بذاته هیچ دلیلی متقن تر از خود علم برای شناخت حقیقت علم وجود ندارد .

بنابر این هستی شناسی علم به خود علم انجام می گیرد

4. رابطه هستی شناسی علم  و علوم همگن

1.    " هستی شناسی علم و معرفت شناسی " در بحث معرفت شناسی محور اصلی بحث تبین و توضیح رابطه ذهن و عین است در حالی که در هستی شناسی علم محور اصلی بحث خود موجودات ذهنیه است به لحاظ وجود علمی شان

2.    " هستی شناسی علم و فلسفه علم " در فلسفه علم مباحثی از قبیل دیرینه شناسی علم و علل و عوامل پیدایش و منشاء نیاز و شخصیت ها و چهره های مطرح آن علم و تطورات تاریخی آن محل بحث قرار می گیرد . در حالی که در هستی شناسی علم به دنبال کشف حقیقت دانایی است که چگونه هستی دارد.

3.    " هستی شناسی علم و ذهن شناسی " غیر از ذهن شناسی است در ذهن شناسی دو جور بحث می شود یک بحث رابطه صورت های ذهنی با مغز است بلحاظ فیزیکی که در علم تجربی محل بحث و بررسی قرار می گیرد و یک نگاه دیگر به ذهن می شود که نگاه از زاویه فلسفه است در نگاه فلسفی به علم محور اصلی بحث این است که آیا صورت های ذهنی جوهرند یا عرض اگر عرض اند چگونه عرضی اند و اگر وجوداتی ذهنی اند رابطه شان با عالم و معلوم چگونه رابطه ای است و مباحثی از این دست در ذهن شناسی محل بحث قرار می گیرد

4.    " هستی شناسی علم و چیستی شناسی علم " در بحث چیستی شناسی علم محور اصلی بحث صورت های ذهنیه ااز حیث محدودیت محل بحث است از قبیل این که ماهیت و ذات علم جوهر است یا عرض ، اگر عرض است چه نوع عرضی است و فرق علم و صورت های ذهنی چیست ؟و ... ولی در بحث از هستی شناسی علم محور اصلی بحث از منشاء پیدایش صورت های ذهنی و کیفیت پیدایش و استقلال و عدم استقلال علم است و این علم مجرد است یا مادی ، علت است یا معلول ، واحد است یا کثیر ، و ....

5. . هستی شناسی علم

شک و تردیدی نیست که معیار ارزیابی و ارزش گذاری انسان ها به علم و دانایی  آنها است و لکن بحث عمده در هستی شناسی علم تعیین مصداق علم است؟ آیا همین صورت های ذهنی علم ما را تشکیل می دهد و آیا همین علوم مانند ریاضی و جغرافی و شیمی ، تفسیر ، عقاید ، فقه و ... علم محسوب می شوند و خداوند به همین علوم بشر را گرامی داشته است و همین علم است که ناشی از " کرامت الهی و منشاء خلافت و ولایت انسانی " شده است یا علم یک حقیقت دیگر است .

به حسب ظاهر و در یک نگاه سطحی به علم ، همین صورت های ذهنی ما علم ما است و دانش ما نسبت به حقایق هستی همین صورت  های ذهنی است که اگر این صورت های ذهنی را از ما بگیرند به خیلی از حقایق عالم هستی علم نخواهیم داشت .

 هستی شناسی علم به خود علم انجام می گیرد و از دو زاویه می شود علم را مورد مطالعه و شناخت هستی شناسانه قرار داد که عبارتنداز نگاه درونی و نگاه بیرونی

در نگاه درونی علم از خود محکمات علم برای تبیین و توضیح متشبهات علم کمک گرفته می شود و عناصر اصلی و فرعی آن مورد شناسایی قرار می گیرد و در نگاه بیرونی به علم خود علم به عنوان یک موضوع در مقابل خود قرار می دهیم و رابطه آن را با خود مورد مطالعه قرار می دهیم که رابطه دارد یا ندارد و اگر علم با نفس ارتباط دارد به چه صورت است .

الف . نگاه درونی  به علم

1.      علم قابل تعریف منطقی نیست

2.      اگر علم قابل تعریف حدی و رسمی نیست معلوم می شود که از مقوله ماهیات و مفاهیم ماهوی نیست .

3.      اگر علم ا زمقوله ماهیت نیست معلوم می شود که از جواهر و عوارض نیست .

4.      اگز علم  ذات و ذاتیات و عوارض ندارد معلوم می شود جنس و فصل ندارد

5.      اگر علم جنس و فصل ندارد معلوم می شود که مرکب نیست .

6.      اگر علم مرکب نیست معلوم می شود که انقسام پذیر و تغییر و تحول پذیر نیست

7.      اگر علم تغییر و تبدل و انقسام راه ندارد معلوم می شود که زمانی و مکانی نیست چون اگر زمانی می بودند به تبع زمان و مکان انقسام پذیر می شد .

6.      اگر علم زمانی و مکانی نیست معلوم می شود که از حقایق مادی نیست است .

7.      اگر علم حقیقت غیر مادی و مجرد است معلوم می شود که وعاء و ظرف آن مغز و ذهن نیست

8.      اگر علم در وعاء مغز و ذهن قرار نمی گیرد پس باید انسان از یک حقیقت غیر مادی بر خوردار باشد تا علم انسان تحقق یابد

9.      اگر علم نیازمند یک بعد غیر مادی در انسان است معلوم می شود که انسان مرکب از مجرد و مادی است 

9.      اگر علم برای تحقق خود نیازمند به یک امر غیر مادی است پس معلوم می شود که از طریق امور مادی قابل تحصیل نیست .

10.      اگر علم طریق امور مادی و حسی قابل تحصیل نباشد معلوم می شود اکتسابی از طریق قوای حسی نیست

11.      اگر علم از طریق قوای حسی به دست نمی آید معلوم می شود که قوای حسی فقط معد برای علم اند نه موجب تحقق علم .

12.       اگر علم  از طریق قوای حسی حاصل نمی شود معلوم می شود که یک عامل بیرونی مرتبط با من در تحقق علم نقش دارد

1. علم تعریف منطقی ندارد

علم تعریف پذیر نیست چرا که هر چیزی برای تعریف خودنیازمند علم است و اگر علم هم در تعریف خودنیازمند علم باشد تسلسل لازم می آید علم ما که به حسب ظاهر همان صورت های ذهنی ما است قابل تعریف منطقی نیست چون تعریف منطقی یا به حد است یا به رسم و تعریف یا به ذات و ذاتیات شئ است یا به عوارض آن در حالی که صورت های ذهنی نه ذات و ذاتیات دارند و نه عوارض یعنی نه جنس و فصل دارند و نه عرض خاص و عام پس تعریف منطقی از صورت های ذهنی مقدور نیست و علاوه تعریف در جای معنی دارد که حقیقت شئی مجهول باشد و حال آن که صورت های ذهنی در نزد ما حاضرند به لحاظ حقیقت وجودیشان برای ما ابهام واجمالی ندارند پس لامحاله برای شناخت هستی صورت های ذهنی باید راه دیگری طی شود .

 « یشبه ان یکون العلم من الحقائق التی انیتها عین ماهیتها و مثل تلک الحقائق لا یمکن تحدید ها اذ الحدود مرکبه من اجناس و فصول و هی امور کلیه و کل وجود متشخص بذاته و تعریفه بالرسم التام ایضا ممتنع کیف و لا شئ اعرف من العلم لأنه حاله وجدانیه نفسانیه یجدها الحی العلیم من ذاته ابتداء من غیر لبس و لا اشتباه و ما هذا شأنه یتعذر ان یعرف بما هو اجلی و اظهر و لأن کل شئ یظهر عند العقل بالعلم به فکیف یظهر العلم بشئ غیر العلم» [[7]]

2. واژه علم از مقوله ماهیت نیست

مفاهیم ماهوی به آن دسته از مفاهیمی گفته می شود که  عروض در ذهن و اتصاف در خارج دارند و از حدود اشیاء انتزاع می شود و به مفاهیم ماهوی معقولات اولی هم گفته می شود یعنی صورت های ذهنی که با دیدن اشیاء به ذهن خطور می کند مانند مفهوم سنگ و گیاه و  

ماهیات دو دسته اند یا جواهرند یا اعراض و علامه حسن زاده آملی در کتاب اتحاد عاقل ومعقول می فرماید : « علم عرض نیست بلکه عین گوهر ذات انسان می شود وجودی نوری می گردد و به حسب مرتبه وجودی خود از مقوله جوهر و عرض خارج است اعنی برتر از آنها است و فوق مقوله است

ما فوق ز هر مقولت آمد علم                            جوهر نبود ز کیف و از کم نیست

مراد از جوهر در کلمات علماء جوهر در مقابل عرض نیست بلکه مقصود همان است که در پارسی تعبیر به گوهر می کنیم مرحوم فیض در اول کتاب علم الیقین می فرماید « اعلم ان العلم و العباده جوهران » این جوهر یعنی گوهری و وجودی که قائم به ذات خود است نه چون طائفه ای از مشاء علم را کیف نفسانی می دانند »[[8]]

3. صورت های ذهنی و تغییر و تحول و انقسام

با نگاه درونی به صورت های ذهنی معلوم می شود که علم ما تغییر و تحول ناپذیر و انقسام ناپذیر است صورت های ذهنی که ما از اشیاء در ذهن داریم تغییر پیدا نمی کنند با این که شئ خارجی در اثر گذشت زمان تحول و تغییر پیدا می کند ما وقتی به دوستان خود می نگریم می یابیم که قیافه ظاهری آنها کاملا عوض شده است موی سیاه سپید شده است و چهره صاف آنها چروک برداشته است و پیری و فرتوتی بر ظاهر آنها هویدا است و موجودات دیگر هم با گذشت فصول مختلف چهره عوض می کنند و لکن صورت های حاصل از آن اشیاء در ذهن ما متغیر و متحول نمی شوند دوست من که چندین سال پیش دیده بودم آلان هم همان صورت ذهنی سر جای خود باقی است با همان شکل و قیافه و لباس است بنابر این شک و تردیدی نیست که صورت های ذهنی ما تغییر پیدا نمی کند حتی در جای که ما صورت ذهنی از یک حقیقتی داریم ولکن متوجه می شویم که این صورت ذهنی مطابق با واقع نبوده است و الان پی به اشتباه خود می بریم مثلا من فکر می کردم آهن در اثر حرارت منقبض می شود و آلان فهمیدم که منبسط می شود نه منقبض در حال حاضر که پی به اشتباه خود برده ام همان صورت سابق سر جای خود باقی است نه این که آن صورت ذهنی اشتباه من با این صورت ذهنی صحیح جایگزین می شود و نه اشتباه آن صورت سابق اصلاح می شود بلکه یک صورت جدیدی در کنار آن صورت قدیمی حادث و ایجاد می شود .

وقتی صورت ذهنی از یک شئ را مثلا کاغذ را دو قسمت می کنیم در حقیقت آن صورت کامل کاغذ در ذهن وجوددارد قابل تقسیم نیست بلکه یک صورت جدیدی در کنار آن صورت سابق حادث و ایجاد می شود و اگر آن کاغذ به صدها تکه تقسیم شود در حقیقت صدها تکه صورت جدید در ذهن ما ایجاد می شود نه این که همان صورت سابق تکه تکه می شود بلکه آن سر جای خودش باقی و لکن صورت جدیدی که دو نصف شده است در ذهن ایجاد می کنیم .

4. صورت های ذهنی و مکان و زمان

شک تردید نیست که ما هزاران صورت ذهنی از موجودات مختلف در ذهن داریم صورت های از دوستان و آشنایان و مکان ها و زیارتگاه و علوم مختلفی که فراگرفته ایم که شاید کسی بخواهد تمام صورت های ذهنی خود را به قلم آورد سالها زمان لازم باشد این صورت های موجود در ذهن زمان و مکان نمی شناسند یعنی مکانی و زمانی نیستند مثلا من در ایام جوانی خود دوستی داشتم و سالها از او جدا بوده ام و بعد مدت طولانی او را می بینم و می شناسم و لکن می دانم که شکل و شمایل کاملا عوض شده است از کجا توانستم تشخیص بدهم که او تغییر شکل داده است اگر شکل اولی او در پیش من حاضر نمی بود من نمی توانستم به تغییرات  صورت گرفته در او پی ببرم آن صورت سابق پیش من است در حالی که نه زمان آن زمان است و نه مکان آن مکان است اگر صورت های ذهنی ما مکانی و زمانی می بودند با تغییر مکان و زمان باید تغییر می کردند یا حداقل با تغییرات من آنها هم تغییر می کردند من پیر می شوم ضعیف می شوم و ناتوان می شوم و لکن آن صورت های ذهنی من همچنان به حالت اولیه خود باقی می مانند بنابر این جای تردیدی نیست که صورت های ذهنی ما مکان و زمان نمی شناسند .

5. مفز ما  وعاء و ظرف علم نیست

1.      علم دارای هستی و واقعیت است

2.      هستی علم هستی مجرد و بسیط است

3.      علم نیازمند وعاء و ظرف نیست و الا لازمه اش ترکیب است و ثابت شد که علم مرکب نیست

4.      اگر علم بی نیاز از ظرف است و رابطه او با جسم و جان ما رابطه جوهر و عرض نیست

5.      لا محاله علم یک حقیقت نوریه است

6.      لا محاله جسم ما نمی تواند ظرف تحقق علم باشدپس باید یک بعد دیگری در انسان باشد که علم تحقق یابد.

شئت قلت: الجوهر الذی یدرک الصور العقلیة- جوهر روحانی غیر موصوف بصفات الأجسام.

و عصارة البرهان: أن الصورة المعقولة بسیطة مفارقة، و وعاء المفارق مفارق. و أخصر من هذه أن تقول: وعاء العلم مجرّد لأنّه مجرّد. أو تقول: العلم بسیط فمدرکه بسیط. هذا ما أردنا من تلخیص عبارة الشیخ فی تقریر البرهان.

أقول: لا یخفى علیک أن قول الشیخ: «و تصیر حینئذ الصورة خیالیة لا معقولة» صریح بأن البرهان یدل على تجرّد النفس تجرّدا تامّا عقلانیا، و لا یدل على تجرّدها الخیالی البرزخی الغیر التام، فتبصّر.

اعلم أن هذا البرهان هو الحجة الأولى من نفس الأسفار، و أفاد بعض إشارات لطیفة فی تضاعیف الحجة. و التحقیق التام فی هذا البرهان یطلب فی شرحنا المذکور علیه و هو البرهان الرابع عشر من کتابنا «الحجج البالغة على تجرّد النفس الناطقة». (ح. ح)[9]

محل علم کجا است ؟ به اتحاد عالم و معلوم و علم دانسته می شود که علم محل ندارد و وعایی برای آن نیست زیرا که علم وجود نوری عاری ازماده است و محل و مکان و ظرف برای اشیایی مادی است و این و متی و  فی به طور معانی حقیقی مطابقی  آنها در ماورای طبیعت صادق نیست و کسانی که فرموده اند محل علم نفس ناطقه انسان است در مقام تعلیم عبارت را تنزل داده اند و به ضربی از تشبیه و استعاره بیان فرموده اند زیرا که نفس ناطقه همان ساخته از علم وعمل است نه این که محل وظرفی اینها باشد » [10]

6. صورت های ذهنی اکتسابی نیستند

یکی دیگر از ویژگی های صورت های ذهنی این است که در تحقق خود اراده و اختیار ما نقشی ندارد ما وقتی چشم به اشیاء بیرونی می دوزیم ذهن ما به طور خود کار و سیستماتیک تصویر بر داری می کند چه ما بخواهیم و چه نخواهیم وقتی در کنار گوش ما سخنی گفته می شود ما خود به خود صداهای شنیده شده را ذخیره می کنیم بدون این که اراده ما به آن تعلق گرفته باشد و وقتی ما کتابی را مطالعه می کنیم خود به خود مطالب آن در ذهن ما ثبت می شود .

این که گفته می شود به دنبال تحصیل علم باشید در حقیقت علم تحصیلی کردنی نیست بلکه بستر و زمینه علم را ما مهیا می کنیم و خود علم که همان صورت های ذهنی ما باشد به ما افاضیه می شود و ما در کسب این صورت های ذهنی هیچ اراده و اختیاری نداریم .

ممکن است سؤالی مطرح شود که اگر حصول علم امر اختیاری نباشد و خود به خود به محض  بستر سازی حاصل شود در این صورت ما باید بتوانیم بدون زحمت عالم بشویم و حال آن که علم بدون تلاش و کوشش حاصل نمی شود .

این ابهام ناشی از بی دقتی نحوه تحقق این صورت های ذهنی است تلاش ما در ایجاد صورت های ذهنی نیست بلکه سعی و تلاش ما فقط در حد زمینه سازی و بستر سازی است و لکن گاهی بستر سازی برای حصول صورت درخت خارجی است این بستر فقط با در مقابل  درخت قرار گرفتن دیدگان حاصل می شود و بستری بیش از این لازم ندارد و برای یافتن فرم ها و نظام های حاکم بر امور تکوینی لازم است معد آن فراهم شود برای دست یابی به یک فرمول ریاضی لازم است معدات و بسترهای خاص آن حاصل شود و لذا به وفور شواهد و قرائن وجود دارد که تمام ابداعات و اختراعات و اکتشافات دانشمندان در یک لحظاتی افاضه شده است برقی به ذهنشان زده و یک نظریه و تئوری جدیدی را پردازش می کند در همه موارد از این قبیل است . و اگر گاهی ما صورت های ذهنی را نمی توانیم حضار کنیم یا به خاطر فراهم نبودن تمام زمینه های لازم بوده است چون هر قدر زمینه ها و بسترها کامل فراهم نشده باشد صورت ذهنی حاصل از آن هم تمام نخواهد بود مانند این که شما با دوربین عکاسی عکس می گیری هر قدر نور لازم باشد و فاصله لازم مراعات شده باشد و صفحه آن هم مانع نداشته در این صورت عکس شفاف و روشنی می اندازد اما اگر فاصله زیاد باشد یا در هنگام در یافت آن صور مشغولات دیگری داشته و مانع از آن شده است که صورت شفاف بگیرد چون صورت شفاف نبوده است و لذا نمی تواند آن صورت ذهنی را خوب تشخیص دهد در همه موارد مسئله به این صورت است و در موارد به خاطر اشتغالات ذهنی قدرت بر تمرکز و احضار صور ذهنی پیدا نمی کنیم

ب . علم از نگاه بیرونی

1.         صورت های ذهنی حقایق وجودی هستند

2.         صورت های ذهنی وجود علمی در نزد ما دارند

3.         صورت های ذهنی ما معلوم بالذات ما و حقایق بیرونی معلوم بالعرض ما هستند

4.         صورت های ذهنی ما با نفس ما رابطه اتحادی و وجودی دارد

5.         صورت های ذهنی ما دارای انسانی و معنوی ما است .

6.         صورت های ذهنی از وجودات اشتدادی بر خوردارند

7.          صورت های ذهنی منشاء شدت و ضعف افعال خارجی هستند 

8.         صورت های ذهنی منشاء افعال و آثار خارجی هسند

9.       صورت های ذهنی ظهور و بروزشان قائم به اراده ما است .

1. صورت های ذهنی حقایق وجودی هستند

بدون شک علم ما با جهل ما متمایز است و مساوی دانستن علم و جهل بر خلاف فطرت و بداهت است بنابر این وقتی شخصی به حقیقتی علم پیدا می کند چیزی در وجود او تحقق می یابد که قبلا نبوده است بنابر این صورت های ذهنی ما حقایق وجودی هستند

2.صورت های ذهنی وجود علمی دارند

صورت های ذهنی وقتی اثبات شد که حقایق وجودی هستند ازسوی دیگر بالوجدان می یابیم که وجود صورت های ذهنی ما با موجودات دیگری که ما می شناسیم کاملا متفاوت است و آثار و خصوصیات موجودات بیرونی را ندارد بنابر این وجود آنها وجود علمی خواهد بود به تعبیر دیگر موجود مجرد هستند که وزن و جرم و حجم ندارند و فضا اشکال نمی کنند و موجب افزایش وزن و حجم انسان نمی شوند این گونه موجودات که وزن و جرم و حجم ندارند و فضا اشکال نمی کنند موجودات مجرد گفته می شود .

3. صورت های ذهنی معلوم بالذات ما هستند

آنچه بالذات و بدون واسطه معلوم ما است و ما به آنها علم حضوری داریم نه علم حصولی صورت های ذهنی ما هستند صورت های ذهنی پیش ما بدون واسطه حضور دارند و بالعیان مشهود ما هستند و حقایق بیرون که متعلق علم ما هستند به واسطه این صورت های ذهنی معلوم ما هستند و ما به حقایق بیرونی از طریق این صورت های ذهنی علم داریم .

4. صورت های ذهنی ما با ما رابطه وجودی و اتحاد وجودی دارند

با تحلیل یافته های درونی خود و با توجه به معلوماتی که در نزد ما حاضر است می یابیم که رابطه من با صورت های ذهنیم رابطه از نوع رابطه بنا و بناء نیست بناء مصالح را با نظم خاصی می چیند که نه بناء پیوند حقیقی با بنا دارد و نه بنا با بناء رابطه علم و عالم از نوع رابطه عارض و معروض نیست مانند رابطه اتحادی سفیدی دیوار و دیوار نیست اگر چه رنگ قائم به دیوار است و بدون دیوار تحقق ندارد و عارض بر دیوار است و لکن نه حقیقت رنگ دیوار است و نه حقیقت دیوار رنگ است .

رابطه آن دو رابطه امتزاجی نیست مانند رابطه آب و نمک نیست که در اثر امتزاج با هم آب طعم و مزه نمک را به خود بگیرد چرا که نمک برای خود وجود مستقلی دارد و آب هم وجود مستقلی دارد هر یک را می شود از هم جدا کرد نمک جوهر و حقیقت وجود آب را تغییر نمی دهد نه آب نمک می شود و نه  نمک آب می شود بلکه آب و نمک فقط تغییر شکل می دهند .

اتحاد آن دو مانند ترکیب حقیقی آب از اکسیژن و هیدروژن نیست که از ترکیب آن دو حقیقت ثلاثی بنام آب به وجود آید که خاصیت متمایزی از اجزاء خود داشته باشد اگر چه ترکیب اکسیژن و هیدروژن موجب به وجود آمدن آبی می شود که بطور کلی خواصی غیر از خواص اجزاءش دارد و لکن نه اکسیژن و نه هیدروژن هیچکدام جوهره و حقیقت خود را تغییر نمی دهند و لذا می شود آن دو را از هم جدا کرد .

اتحاد عالم و علم از نوع اتحاد وجود و ماهیت نیست چون اتحاد وجود و ماهیت یک اتحاد حقیقی نیست بلکه یک اتحاد انتزاعی است یعنی ماهیت از نحوه وجود انتزاع می شود و ماهیت حقیقتی جدای از وجود ندارد آنچه اصالت دارد وجود است و ماهیت امر اعتباری است که از حدود وجود انتزاع می شود .

اتحاد علم و عالم  اتحاد وجودی است علم حقیقتی جدا از عالم و عالم حقیقتی جدا از علم  ندارد رابطه عالم با علم رابطه وجودی است و مانند نور و شعاع نور می ماند که این دو حقیقتی جدا از هم ندارد نه به لحاظ مصداقی می شود نور را از شعاع آن جدا کرد و نه می شود شعاع را از نور جدا کرد و نه به لحاظ مفهومی از هم قابل تفکیک اند اگر چه شعاع نور بیانگر تمام نور نیست .

رابطه شعاع با نور رابطه اشتدادی است یعنی هر چقدر نور شدت داشته باشد شعاع وجودی آن بیشتر خواهد شد رابطه علم و عالم مانند نور وشعاع نور است علم نور است که عالم در اثر آن اشتداد وجودی پیدا می کند هر چقدر علم بیشتر باشد شعاع وجودی عالم نمود بیشتری پیدا می کند .

5. صورت های ذهنی ما دارای های معنوی و انسانی ما هستند

1.    اگر رابطه علم و عالم رابطه اتحادی است و آن هم از نوع اتحاد وجودی شک تردیدی باقی نمی ماند که حقیقت وجودی ما را همان علم ما سامان می دهد حقیقت انسانی و معنوی ما چیزی جز علم و دانایی ما نیست .

2.    اگر حقیقت ما همان علم ما است در صورتی که علم ریشه در یقین داشته باشد ما را از متقین می کند و اگر علم و آگاهی های ما ریشه در وهم و ظنون و جهل  باشد در این صورت صیرت و صورت انسانی ما را از هالکین ، هباء منثورا می کند یکی ما را به اعلی اعلیین و دیگری ما را به اسفل السافلین می رساند و ریشه تمام فضائل اخلاقی و کمالات وجودی علم آگاهی ما است و ریشه تمام رذایل و مهلکات اخلاقی ریشه در علم ناشی از ظن و وهم و خیال است

3.    اگر حقیقت ما همان علم ما است سعادت و شقاوت و بهشت و جهنم ما چیزی جدا از علم ما نیست

6. صورت های ذهنی منشاء افعال خارجی اند   

صورت ذهنی آتش گرما زا نیست و صورت ذهنی آب سرما زا نیست و صورت ذهنی گل بو ندارد و هکذا و لکن صورت های ذهنی آثار ذهنی و منشاء آثار خارجی دارند همین صورت آتش ما را از چنگ زدن به آتش باز می دارد اگر این صورت ذهنی را نمی داشتیم بدون هیچ واهمه ای به آتش چنگ می زدیم و ما اگر صورت ذهنی آب را نمی داشتیم به سوی آب برای رفع تشنگی نمی رفتیم و هکذا شما می بینید صورت ذهنی گاهی ما را می گریانند و گاهی می خندانند خنده ها و گریه های ما و لذت های و الم های ما همه ناشی از این صورت های ذهنی ما است حتی قیام و قعود ما ، سکوت و سوت ما ، ضعف و قدرت ما ، شجاعت و سخاوت ، جبن و بخل ما و در یک کلمه همه قدرت و توانمندی ما ناشی از این علم است این که گفته شد توانا بود هر که دانا بود یک مطلب علمی و ریشه ای است .

6. صورت های ذهنی قائم به اراده ما است

بحث رابطه علم و اراده خود مجال ویژه می طلبد و لکن بدون تردید صورت های ذهنی به اراده ما ظهور می یابد به مجرد این که صورتی را اراده می کنیم آن صورت در ذهن ما فعال می شود و به محض این که اشغال به موضوع دیگری پیدا می کند آن صورت ذهنی به کمون و خفی می رود مثال وقتی من به هر دلیلی درونی یا بیرونی توجه به موضوعی و شئ پیدا می کنیم صورت ذهنی آن ساخته می شود وقتی ما با دندان درد شدید مواجهیم و درد تمام وجودمان فراگرفته است و صورت ذهنی درد فعال شده است در این هنگامه خبر ناگوار یا خوشگواری را به ما می رساند که اگر این خبر نا خوشایند یا خوشایند مهم باشد درد فراموشمان می شود چون اراده ما توجه به چیز دیگری پیدا می کند

14. عصمت علمی علیه علیهم السلام

طرح بحث

یکی از مباحث مهم و اساسی در موضوع امامت مرجعیت علمی آنها است که ناشی از عصمت علمی آنها است

اگر در مباحث امامت ثابت شده است که امام باید معصوم باشد و الا حجیت و لزوم متابعت نخواهد داشت و لکن کمتر موضوع عصمت تحلیل محتوایی و معنی شناسی شده است که حقیقت عصمت علمی چیست و آیا رسیدن به این عصمت اصلا امکان دارد و لذا لازم است قبل از ورود به بحث مدعا و مراد خود از عصمت علمی ائمه علیهم السلام را بیان نماییم

بدون تردید عصمت عملی امام بدون عصمت علمی امام قابل تصور نیست و در سه حوزه معرفتی علم تحقق می یابد معلوماتی که از طریق عقل تجربی و حسی به دست می آید و معلوماتی که در فرآیند تجزیه و تحلیل توسط عقل تجریدی و برهانی تحقق می یابد و معلوماتی که در اثر سعی و تلاش های شهودی توسط عقل ناب کسب می شود و امام علیه السلام باید در هر سه حوزه معرفتی از خطا و اشتباه مصون باشد

در نگاه بدوی و ابتدایی قوای حسی ما و به تبع آن معرفت های حسی و تجربی ما خطا پذیرند به علل و عواملی ادراکات حسی دچار خطا و اشتباه می شوند مثلا فردی که یک دست او در جای گرم بوده و یک دست او در هوای سرد قرار داشته اگر هر دو دست را داخل یک کاسه آبی که دمای معتدلی دارد فرو برد دستی که دمای حرارتی آن بالا بوده احساس سردی می کند و بالعکس دست که در هوای سرد قرار داشته احساس گرمی می کند با این که آب از یک دمای معتدل بر خوردار است ولی قوای حسی ما دو گونه گزارش می دهند از این معلوم می شود که گزارشات حسی نمی تواند بیانگر حقایق خارجی باشد و از طریق فرو بردن دست در داخل آب ما نمی توانیم دمای واقعی آب را کشف کنیم و هر گونه گزارشی از آب غیر واقعی خواهد بود بنا بر این نتیجه گرفته می شود که قوای حسی ما خطا می کند

حال سؤال این است که آیا ائمه علهیم السلام هم از این گونه خطا و اشتباه مصون و معصوم بوده اند یا احتمال این گونه خطا ها وجود دارد به عبارت دیگر آیا قوای حسی امام گزارش صادق است و واقعیات را آن گونه که هستند اخبار می کنند و منعکس کننده حقایق اند یا این که در این جهت بین امام و ما فرقی وجود ندارد و آنها هم دچار این گونه خطا و اشتباهات حسی بوده اند

ممکن است کسی بگوید عصمتی که در بحث امامت مطرح است مربوط به بعد هدایتی و ارشادی امامت است و بحث ادراکات و معلومات حسی ربطی به امامت ندارد و لذا خطا و اشتباه امام در این گونه موارد اخلال در بحث امامت ایجاد نمی کند

جواب

بدون شک اگر همه معرفت های بشری را ناشی از قوای حسی ندانیم بخش معظم و عمده ای از معارف انسانی از طریق قوای حسی او به دست می آید و اگر کسی دچار خطا و اشتباه در این عرصه شود در موارد کثیر دیگری هم گرفتار خطا و اشتباه خواهد بود علاوه بر این اگر کسی در ادراکات حسی که ملموس ترین ادراکات ما است خطا و اشتباه کند چه تظمینی وجوددارد که در ادراکات عقلی خطا و اشتباه نکند بنابر این بحث از عصمت علمی امام در بعد معرفت های بر آمده از عقل تجربی ارتباط وثیق با بحث عصمت عملی امام دارد که اگر عصمت در این عرصه ثابت نشود نمی توان عصمت در مجالهای دیگر را به اثبات رساند

عصمت علمی امام در حوزه محسوسات

ادراکات عقل تجربی باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا معلوم شود که خطا در کدام بخش از ادراک تحقق می یابد و آیا راهی برای جلوگیری از خطاهای حسی وجود دارد یا ندارد ؟

وقتی ما قوای حسی خود را مورد توجه قرار می دهیم معلوم می شود که قوای حسی گزارش گر صادق هستند و بینایی و شنوایی و بویایی و بساوایی و لامسه ، چشایی در گزارش های خود امین و صادق اند و الا اگر از امانت و صداقت بر خوردار نمی بودند زندگی ما یک روزه متلاشی می شد اگر قوای حسی من با توجه به شاخصه تعیین شده به لحاظ دمای بدنی و نیاز های آن  گرم را گرم و سرد را سرد گزارش ندهد من نمی توانیم زندگی خود را سر و سرسامان دهم اگر بینایی ما حقایق نا معلوم را معلوم و  معلوم را معلوم نشان می داد ما چگونه می توانستیم در موقعیت های مختلف تصمیم درستی اتخاذ کنیم بنا بر این قوای حسی ما بدون تردید گزارشگران صادق هستند و لکن باید انتظارات ما از قوای حسی متناسب با ساختار آنها و وظایف آنها باشد .

خطای معرفت های حسی ربطی به قوای حسی ندارد بلکه ناشی از نسبت ناروایی است که حاصل عمل ارادی و اختیاری ما است اگر فردی که از دور کوهی را می بیند آب بر آن جاری است و از نزدیک می بیند از آب خبری نبوده و سرابی بیش نیست این خطا و اشتباه ربطی به قوه بینایی ندارد بلکه خطا ما عمل ارادی و نسبت نا بجای من مربوط می شود من آنچه دیده بودم را  به دیده نسبت ندادم بلکه چیزی که واقعیت نداشت به آن عضو نسبت دادم اگر از اول نمی گفتم آب است و گزارش دیده را همان گونه گه گزارش داده بود بدون پیش زمینه های ذهنی و دخالت دادن آنها صورت ذهنی می ساختم منجر به خطا نمی شد مثلا اگر به خود می گفتم چشم من چیز شفاف را دارد نشان می دهد و نمی دانم آب است یا سنگ براق است یا چیز دیگری در این صورت هر کدام بود گزارش دیده صادق می بود .

بنابر این خطای معرفت های حسی ربطی به خطا پذیری قوای حسی ندارد و آنچه خطا می کند حواس نیست بلکه خطا عمل ارادی شخص نسبت دهند است .

با توجه به آنچه گذشت عدم خطای معرفت حسی نه تنها ممکن است و  بلکه واقع هم شده است اگر شخص در نسبت دادن معرفت های به قوای حسی همان گونه که دیده است و شنیده است گزارش دهد و بر منبای یقین رفتار کند تا علم وجدانی به واقعیات کسب نکرده است نسبت ندهد در این صورت دچار خطا و اشتباه نخواهد شد و ائمه علیهم السلام با توجه به آموزه های قرآنی مانند لا تقف مالیس لک به علم ـ یا ان الظن لا یغنی من الحق شیئا در تمام نسبت های خود به دنبال کسب یقین بودند و کسب یقین عمل ارادی واختیاری است که منجر به عصمت علمی می شود .

عصمت علمی ائمه در حوزه معقولات

---

[1] . الکافی 1 201 باب نادر جامع فی فضل الإمام و صفاته‏

[2] . من هدى القرآن، ج‏10، ص: 34

[3] .نهایه الحکمه – علامه طباطبای- ص 4

[4] . الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج‏6، ص: 10 الفتوحات (4-ج)       جلد3       295       الملائکة المهیمة فی جلال الله .....  ص : 294 - مصباح الهدایة       المتن       53       نور 13 .....  ص : 52 - - علم الیقین، ج 2، ص 1061( مع اختلاف یسیر) –  الأسفارالأربعة      ج‏6      9   - ولایت تکوینی استاد حسن زاده آملی ص 16 

[5] . به کتاب های که در مورد ازدواج در اسلام نوشته شده مراجعه شود

[6] . جوادی آملی کرامت در قرآن ص 151

[7].  اسفار ج 3 المرحله العاشر فی العقل و المعقول ص 221

[8] . علامه حسن زاده ـ اتحاد عاقل به معقول ص 469

[9] . شرح المنظومة    ج‏5 غرر فی ذکر الأدلة على تجرد النفس الناطفة .....  ص : 124

[10] . کتاب اتحاد عاقل و معقول 471ص