درس هفتم ـ علامات حقیقت و مجاز

درس هفتم ـ نصیص اهل لغت

پیش در آمد

لغت دانی و لغت شناسی سابقه دیرینه در بین بشر دارد و گذشته های بسیار دور افرادی زحمت جمع آوری معانی لغات را بعهده گرفته اند و از این راه به بشریت خدمات در خور تقدیری ارایه نموده اند و کتاب های لغاتی مانند مقاییس اللغه احمد بن زکریا و اساس البلاغه زمخشری و العین احمد فراهید یا صحاح اللغه جوهری ، مفردات راغب اصفهانی ، کتاب لغت نامه دهخدا ، فرهنگ عمید ، فرهنگ خرد ، فرهنگ آریان پور و .... تدوین و در اختیار اهالی علم و معرفت قرار داده اند و یک رشته علمی به عنوان لغت شناسی را

درس هفتم ـ نصیص اهل لغت

پیش در آمد

لغت دانی و لغت شناسی سابقه دیرینه در بین بشر دارد و گذشته های بسیار دور افرادی زحمت جمع آوری معانی لغات را بعهده گرفته اند و از این راه به بشریت خدمات در خور تقدیری ارایه نموده اند و کتاب های لغاتی مانند مقاییس اللغه احمد بن زکریا و اساس البلاغه زمخشری و العین احمد فراهید یا صحاح اللغه جوهری ، مفردات راغب اصفهانی ، کتاب لغت نامه دهخدا ، فرهنگ عمید ، فرهنگ خرد ، فرهنگ آریان پور و .... تدوین و در اختیار اهالی علم و معرفت قرار داده اند و یک رشته علمی به عنوان لغت شناسی را پدید آورده اند که امروزه در دانشگاه های سراسر دنیا رشته های علمی با عنوان لغت شناسی تأسیس شده است و عده ای به دنبال لغت شناسی می روند بدون شک جمع آوری لغات و موارد کاربردهای آنها ثمرات و فواید زیادی برای بشر داشته است و تسریع در فهم و جلو گیری از مغالطات در علوم ، هموار سازی بستر تحقیق ، جامعه شناسی و روان شناسی ملت ها از طریق لغت شناسی و ده ها ثمره دیگر بر علم لغت شناسی مترتب است و لکن سؤالاتی که در این زمینه مطرح است به موارد اشاره می شود :

1.       تعریف لغت

2.       شیوه و روش جمع آوری لغات

3.       پیشینه لغت شناسی

4.       اهمیت و ضرورت لغت شناسی

5.       لغت شناسی علم یا فن و مهارت یا اطلاعات مهار نشده 

6.       روش شناسی در معنا یابی لغات

7.       مراد از اهل لغت کیست

8.       لغت شناسان به دنبال وضع یا استعمال

9.       ریشه اختلاف لغت ها

10.    دلیل بر جمع آوری لغات

11.    لغت شناسی و روشمندی

12.    اعتبار قول لغوی

13.    ....

برای پاسخ یابی به همه سؤالات در این زمینه به آرشیو و بایگانی پایان نامه مراجعه شود تا از تحقیقات انجام شده در این زمینه اطلاعات لازم را کسب نماید و در صورت نیاز تحقیق و تفحص جداگانه ای توسط اهل ذوق و تخصص انجام گیرد و تمام سؤالات و مناقشات مربوط به لغت مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد .

در علم اصول در دو مقام از لغت بحث شده است اولین مورد در باب وضع الفاظ است که با عنوان علامت و معیار شناخت معانی حقیقی از مجازی طرح بحث شده است و دیگری در باب حجت و امارات که با عنوان اعتبار و ارزش قول لغوی در استنباط احکام شرعی آمده است .

قول لغوی و علم به وضع

در این بخش به دنبال پاسخ به این سؤالیم که  آیا اظهارات اهل لغت در معانی الفاظ دلیل بر وضع حقیقی است ؟ چرا ؟ در پاسخ بدان باید گفت دو دیدگاه کلان وجود دارد یک عده می­گویند قول لغوی نمی­تواند معیار شناخت معانی حقیقی از مجازی باشد و عده دیگر گفته اند می تواند کسانی که قائل به جواز شده اند دو دسته اند یک عده به صورت مطلق قول به جواز دارند یک عده ای گفته اند در صورتی که لغت دان در صدد کشف معانی حقیقی از معانی مجازی باشد می­تواند معیار شناخت معنای حقیقی از مجازی باشد .

دلیل قائلان به عدم جواز

شیوه و روش اهل لغت بر تعیین معانی حقیقی از مجازی نبوده است بلکه سعی داشته اند که موارد استعمال لغات را گرد آوری نمایند نه این که معانی موضوع له الفاظ را معین نمایند و دلیل بر این که کار اهل لغت جمع آوری موارد استعمال است نه تعیین موضوع له آن است که برای لفظی مانند قضاء 10 معنا آورده اند و برای لغت وحی معانی زیادی مطرح کرده اند و این معانی مختلف برای یک لغت از باب اشتراک لفظی نیست پس اظهار نظر اهل لغت در مورد معانی لغات دلیل بر وضع آنها نیست .

دلیل قائلان به جواز

قائلان به جواز با نقد دیدگاه عدم جواز به اثبات آن پرداخته اند

استاد سبحانی می فرماید : علماء اصول به معیار قول  لغوی مانند بحث اطراد ارزش و اعتبار چندانی قائل نشده اند و از کنار آن گذشته اند و لکن توجه به سه  مطلب جایگاه و اهمیت آن را روشن می سازد

1.     کتاب های لغتی که به صورت معجم و قاموس جمع آوری شده به یک صورت جمع آوری نشده اند و در کتاب ها روش اهل لغت این گونه نبوده که فقط به دنبال موارد کاربرد و استعمال لغات باشند بلکه برخی تلاش می کرده اند تا معانی حقیقی الفاظ را از معانی مجازی معین سازند مانند کتاب مقاییس اللغه احمد بن زکریا و اساس البلاغه زمخشری با محوریت تشخیص معانی حقیقی از مجازی تدوین یافته اند و از بهترین کتاب های لغت در این زمینه اند .

2.     کتاب های لغتی  که دغدغه اصلیشان بر جمع آوری معانی استعمالی لغت بوده است اگر چه در این گونه کتاب های لغت تفکیک بین معانی حقیقی و معانی مجازی لغات نشده است و لکن با مراجعه به کتب لغت و ممارست و تمرین و کسی که اهل ذوق است و از دقت و هوش خوب بر خوردار است می تواند از موارد استعمال به معنای حقیقی دست یابد مثلا وقتی به کتاب قاموس مراجعه می کند می بیند که برای قضاء 10 معنا گفته شده است وقتی فرد اهل فن در آن معانی دقت می کند و جمیع موارد کاربردش را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد متوجه می شود معنای اصلی قضاء اتقان عمل و محکم کاری در افعال است و وقتی معنای وحی را بررسی می کند به این نتیجه می رسد که مراد از وحی فهمیدن مخفیانه و صورت پنهانی است . و بقیه معانی قضاء و وحی به همین دو معنا ـ اتقان عمل در قضاء و فهم پنهانی در وحی ـ بر می گردد به همین جهت بر فقیه لازم است با کتاب های لغت آشنا باشد و با تمرین و ممارست و مطالعه دقیق آنها به معانی لغت مسلط شود به گونه ای که لغت شناسی کار روزانه او باشد و مانند خون با گوشت و پست و استخوان او آمیخته شود در این صورت قدرت تمیز بین معانی حقیقی و مجازی را پیدا می کند کما این که علماء قدیم مانند شیخ صدوق ، شیخ مفید ، سید مرتضی ، شیخ طوسی ، و طبرسی قبل از این فقیه بشوند لغت شناس بودند .

3.     از اولین کسانی که در لغت کتاب نوشته است خلیل بن احمد فراهیدی م 170 هجری است که اکثر لغت ها را از زبان مردم و ساکنان محلات و بادیه نشینها و کسانی که ساکن در جزایر عربی بوده اند گرفته است وقتی خلیل در کتاب العین خود خبر می دهد که از ساکنان فلان شهر و روستا شنیدم لفظ مثلا الماء را در مایع سیال به بکار می بردند گفته او تصدیق می شود همان گونه که سخن او در صرف و نحو و علم عروض و بقیه علوم عربیه پذیرفته می شود .